Diyabette Karbonhidrat Sayımı Nedir?

Karbonhidrat sayımı, kan şekerini kontrol altında tutmaya yardımcı olacak öğün planlama yöntemidir. Öğün öncesi ve sonrası kan glikozu ölçümlerinin yapılması, buna bağlı olarak alınacak besinin belirlenmesi ve hedef kan glikozuna ulaşmak için ihtiyaç duyulan insülin dozunun hesaplanması prensibine dayanır. Besinler; karbonhidrat, protein, yağ, vitamin, mineral, su gibi çeşitli besin öğeleri içerirler. Fakat karbonhidratlar, protein ve yağ gibi diğer besin öğeleri ile kıyaslandığında kan şekerini daha fazla yükseltir. Yani kan şekeri düzeyi ile öğündeki insülin ihtiyacı tüketilen karbonhidrat miktarı ile ilişkilidir. Beslenme günlüğü tutarak gün içinde yenilen yiyeceklerin kaydı tutabilir, kan şekeri seviyelerini ölçebilir ve karbonhidratlarla kan şekerinin yükselmesi izlenebilir. Kan şekeri normal aralıkta tutulursa kişi kendini daha iyi hisseder, diyabete bağlı gelişebilecek göz, böbrek, kalp-damar hastalıkları gibi komplikasyonlar azalabilir veya engellenebilir.

İdeal kan şekeri aralığına doktor ile karar verilmelidir. Hedefler bireysel özelliklere göre farklılık gösterebilir. Örneğin hamile bir birey için daha düşük bir kan şekeri ideal olabilirken yaşlı kardiyovasküler bir hastalığı olan ve hipoglisemi riski yüksek olan bir hasta için bu aralık ideal olmayabilir.

DAFNE çalışması karbonhidrat sayımı metodu ile; öğünde tüketilen karbonhidrat miktarı hesaplandığında ve buna uygun insülin dozu belirlendiğinde HbA1c’de %1’lik bir azalma olduğunu göstermektedir.

Peki karbonhidrat sayımı herkes için uygun mu?

Karbonhidrat sayımı yöntemi Başlangıç düzeyi ve İleri düzey olmak üzere ikiye ayrılır. Başlangıç düzeyinde karbonhidrat sayımını tip I Diyabetliler, tip II Diyabetliler, gestasyonel diyabetliler (gebelik diyabeti), hızlı veya kısa etkili insülin analogları kullananlar, insülin pompası kullananlar, kısacası tüm diyabetliler için uygundur. İleri düzey karbonhidrat sayımını tip I Diyabetliler, hızlı veya kısa etkili insülin analogları veya insülin pompası kullananlar yapabilir. 

Karbonhidrat sayım teknikleri

  Karbonhidrat sayımında porsiyon kontrolü önemlidir. Porsiyon kontrolü için değişim listeleri, pratik mutfak ölçüleri (çeşitli boyutlarda bardak, kaşık, kâse, tabak), 57 el ölçüleri (yumruk, avuç içi, meşrubat kutusu), etiketler, mutfak terazisi ve besinlerin karbonhidrat içeriklerini gösteren kitapların kullanılabilir. Diyabeti olan bireye karbonhidratları nasıl hesaplayacağı öğretilirken bu araçlardan uygun olanların seçilerek uygulama yapılması ve diyabetli bireyden de hesaplaması istenerek pekiştirilir.

  Karbonhidratlar üç yöntemle sayılabilmektedir. Bunlar; 

1-Karbonhidrat gramını sayma 

2-Karbonhidrat seçeneğini sayma (15 g karbonhidrat değişim listeleri) 

3-Karbonhidrat içeren besinlerin porsiyonlarını sayma olarak gruplandırılabilir.

Karbonhidrat sayımı yapacak olan bireylere etiket okuma alışkanlığı da kazandırılmalıdır. Diyabetli birey hangi yöntemle karbonhidrat sayıyorsa (gram, değişim listeleri, porsiyon) ona uygun olarak kendi yiyeceği miktarın karbonhidrat içeriğini hesaplamalıdır. Bazı paketli gıdalar net karbonhidrat oranını belirtmez. Üreticiler posa ve şeker alkollerini toplam karbonhidrat içeriğinden düşmektedir. Şeker alkolleri (sorbitol, ksilitol, mannitol) sükroz ve nişastaya göre daha düşük enerji içermektedir. Bu ürünler diyabetik ürünlerde de bulunmaktadır. Karbonhidrat sayımı yaparken mutlaka hesaba katılmalıdır.

Başlangıç düzeyi karbonhidrat sayımı

  Diyabetli bireye 15 g karbonhidrat içeren besinler ile günlük yaşamında tükettiği besinlerin porsiyon ölçülerine göre aldığı karbonhidrat miktarı anlatılır.

Temel karbonhidrat sayımı 7 aşamada öğretilebilir:

1. Beslenme günlüğü tutma 

2. Besinlerin karbonhidrat içeriğini öğrenme

3. Akılda kalıcı yollarla (resimler, replikalar, fotoğraflar vb.) porsiyon kontrolü ve karbonhidrat miktarlarının öğretilmesi

4. Diyabetli bireylerin karbonhidrat hesabının kontrol edilmesi

5. Besin tüketimindeki karbonhidrat miktarının kontrolü

6. Günlük tüketilmesi gereken karbonhidrat miktarları kontrolü

7. Öğünlerde alınan karbonhidrat miktarının postprandial glikoz etkisinin değerlendirilmesi

15 gr karbonhidrat içeren besinlere örnek

• Taze meyve 1 küçük bir parça

• Konserve ya da dondurulmuş meyve 1/2 su bardağı

• 1 dilim ekmek veya 1 tortilla

• Yulaf ezmesi 1/2 su bardağı

• Makarna veya pirinç 1/3 su bardağı ya da 3 yemek kaşığı

• 4-6 adet kraker

• Nişastalı sebze 1/2 su bardağı

• Büyük bir pişmiş patatesin ¼’ü ya da küçük boy patates

• 2/3 bardak yağsız yoğurt

• 2 küçük kurabiye

• 1/2 bardak dondurma

• 1 yemek kaşığı reçel, jöle, şeker veya bal

• 6 tavuk nuggets

• Güveç 1/2 su bardağı

• Çorba 1 su bardağı

İleri düzey karbonhidrat sayımı

  İleri düzeyde glisemi kontrolü sağlanıp, bazal insülin dozu ayarlandığında, insülin pompası kullanan veya çoklu doz insülin tedavisi alan bireylerin Karbonhidrat/İnsülin oranı ve insülin duyarlılık faktörü hesaplanır, kullanılması öğretilir ve uygulamalar düzenli aralıkla kontrol edilir. Vücut ağırlığında artma, hipoglisemi varlığı veya hipoglisemi sıklığında artma var ise değerlendirilir gerekirse Karbonhidrat/İnsülin oranı yeniden hesaplanır. 

Karbonhidrat/insülin oranının saptanması için; 

• Bazal ve bolus dozu ile toplam Karbonhidrat alımı ve Karbonhidratların öğünlere dağılımı bireyin gereksinimlerine uygun olmalıdır. 

• 1 hafta süresince besin tüketimi, öğünlerde ve ara öğünlerde tüketilen KH miktarı, belirlenen öğünlerin preprandial ve postprandial kan glikozu ölçüm sonuçları, insülin tedavisini uygulama zamanı ve dozu düzenli olarak eksiksiz kaydedilmelidir. 

• Besin tüketim kayıtları değerlendirildiğinde, ana ve ara öğünlerde önerilen miktarda KH tüketimi sağlanmış olmalıdır. 

• Öğün öncesi ve öğünden sonraki 2. saat kan glikoz ölçümleri hedeflenen düzeylerde olmalıdır.

  Karbonhidrat-insülin (K/İ) oranı iki şekilde hesaplanır:

1. Öğünde tüketilen karbonhidrat miktarı (g) / Öğün için uygulanan insülin dozu = K/İ oranı

2. 500 / toplam insülin dozu = Karbonhidrat (g) / 1 ünite insülin

  Her bir ana öğün için K/İ oranı belirlenmiş olan diyabetli birey, öğünde alması gereken Karbonhidrat miktarında azalma veya arttırma yapması gerektiği koşullarda (özel günler, kutlamalar, hastalık/iştahsızlık gibi) o öğün için belirlediği Karbonhidrat miktarına (g) göre K/İ oranından yararlanarak kısa / hızlı etkili insülin dozunu hesaplar ve o öğün için insülin dozunda düzeltme planlar.

İnsülin Duyarlılık (Düzeltme) Faktörü (İDF)

 İnsülin Diyabet Faktörü, 1 ünite kısa regüler veya hızlı etkili analog insülinin kan glikozu düzeyini ne kadar azaltacağını belirler.

İnsülin duyarlılık faktörü kısa regüler insülin kullanımında: 1500/toplam insülin dozu

İnsülin duyarlılık faktörü hızlı analog insülin kullanımında: 1800/toplam insülin dozu

İnsülin düzeltme dozu hesaplaması: bulunan kan glikozu-120insülin duyarlılık faktörü hesaplanır ve öğüne eklenir.

Bazal / Bolus İnsülin veya İnsülin Pompası Kullanan Diyabetlilerde Öğünlerde İnsülin Doz Ayarı

  Öğün Öncesi Karbonhidrat Oranına göre İnsülin Dozu = (Hesaplanan İnsülin) + (İnsülin Düzeltme Hesaplanması Dozu) 

Protein, yağ ve posa

  Protein ve yağın kan glikoz düzeyine etkisi azdır. Fazla tüketilen protein ve yağ kilo artışına sebep olur. Öğün düzenlerinde yağ miktarının fazla alınması durumunda kan şekeri regülasyonunun postprandiyal dönemde hipoglisemi, daha sonra hiperglisemiye neden olur. Posa besinlerin emilimini yavaşlatır ve doygunluk hissi verir. Posa, öğün sonrası glisemi, insülin ve kan lipidlerini düşürmede etkindir. Diyabetli bireyler posadan zengin kaynaklar olan sebzeler, meyveler, tam buğday, yulaf, çavdar, kepeği ayrılmamış tam taneli tahıllar ve kurubaklagil tüketmelidir.