Artikülasyon ve Fonolojik Bozukluklar

Artikülasyon ve Fonolojik bozukluklar konuşma sesi bozukluklarının altındadır.

Artikülasyon bozuklukları:

Artikülasyon, konuşmayı oluşturan motor hareketlerin tamamına denir. Artikülasyon problemi bireyin bir fonemi hiç üretememesine denir ama her fonemi edinim yaşı aynı olmadığı için kritik durum çocuğun yaşına ve tipik gelişim gösteren çocukların o fonemi kaç yaşında öğrendiğine göre değişir.

Fonolojik bozukluklar:

Fonemlerin bir dil kuralları içinde anlamı oluşturmak için nasıl düzenlendiğiyle alakalıdır. Fonolojik bozukluklar da artikülasyon bozukluklarında olduğu gibi her yaşa uygun fonolojik beceriler değişir. Fonolojik bozukluklar da kişinin o fonemi üretimine karşın sözcüğün başı ortası ve sonu gibi konumlarda üretememesi ya da başka bir fonem veya fonemleri hedef fonem yerine kullanamamasına örnek olabilir. Fonolojik bozukluklar tutarlı ve tutarsız fonolojik bozukluk olarak ikiye ayrılır. Örnek olarak tutarlı fonolojik bozuklukta /t/ fonemi yerine her zaman ve her durumda /k/ fonemi kullanılıyordur ama tutarsız fonolojik bozuklukta /t/ fonemi yerine  /k/,/d/ fonemi kullanılabilir.

Konuşma sesi bozukluklarında değerlendirilmesi

Değerlendirme seansı danışan odaya geldiği andan itibaren başlar. Her değerlendirmede olduğu gibi ilk olarak hasta anamnezi almak için pediatrik değerlendirme formu doldurarak başlarız. Ardından danışanın işitme sisteminde bir bozukluk olmadığından emin olmalıyız. Yüksek frekanslarda ortaya çıkan işitme kaybında /f/ ve /ş/ fonemleri duyulmadığı için kişiden bu fonemleri üretilmesi beklenemez. İşitme sisteminin doğru şekilde çalıştığına emin olduktan sonra danışanın ses mekanizmasında bir sesi üretmesine engel olan herhangi bir problem olup olmadığı oral motor değerlendirme formuyla kontrol edilir. Standardize konuşma değerlendirmesiyle danışanda hangi artikülasyon ya da hangi fonolojik bozuklukların olduğu değerlendirilir. Çocuğun yaşına göre SST ve AAT uygulanabilir fonolojik bozukluk şüphesi varsa SST 3 alt testiyle daha uygundur. Sesletim Alt Testi (SET), İşitsel Ayırt Etme Testi (İAT), Ses bilgisel Analiz alt Testi (SAT) bunlar alt testlerdir. Standardize testlerden sonra yapılan spontan konuşma analiziyle pekiştirilir. Standardize testler, danışanı yaşıtlarıyla karşılaştırması yönünden daha kullanışlıyken spontan konuşmada yapılan bir değerlendirmenin doğruluğu daha yüksektir bu yüzden birlikte kullanılması bizler için daha açıklayıcı bir sonuç ortaya koyar. Problemli sesler belirlendikten sonra terapist uyarılabilirlik değerlendirmesi yapar sesin üretimi danışana gösterildikten sonra izole, anlamsız hece ve kelime düzeyinde denenir. Terapi önceliğinin belirlenmesinde önemli rol oynar. Tutarsızlık değerlendirilmesi tutarlı tutarsız fonolojik bozukluğu ayırmamızı sağlar. Ek değerlendirmeler olarak dil bozukluğu yaşayan bireyler ek olarak konuşma üretimi bozukluğu da yaşayabilir eğer danışanda dil ve konuşma sesi bozukluğu problemi varsa öncelik dil bozukluğuna verilir.

Artikülasyon bozukluklarının terapisi

Artikülasyon terapisinde değerlendirme kısmındaki çocuğun fonemik envanterinde olmayan fonemlerle başlarız. Danışanın öncelikleri ve yaşına vb. fonem seçiminden sonra geleneksel artikülasyon terapisiyle fonemi kazandırmaya çalışırız. Geleneksel artikülasyon terapisinde danışana ilk olarak işitsel farkındalık kazandırılmaya çalışılır buradaki amaç sözcüğü üretemese bile işitsel bombardımana tutmak, terapistin hatalı üretimini danışana fark ettirtmeye çalışmaktır. Ardından izole üretim kısmında taklit yöntemi bak ben nasıl yapıyorum şeklinde model olma kullanılır. Ünsüz sesler özellik açısından 3’e ayrılırlar. Bu özellikler üretim biçimi, üretim yeri ve ötümlülük durumudur. Ses modifikasyonundaysa bu özellikler açısından benzeyen 2 fonemi seçilerek birinden diğerine dönüştürmeye çalışılır. Fonemi yerleştirmede abeslang veya ağız maketiyle, danışana ağzını o fonemin üretilme konumuna getirmeyi öğretiriz. Fonemi ürettikten sonra anlamsız hece, sözcük düzeyi, yapılandırılmış bağlamda söyletmeye ve sonuncu olarak günlük hayatta genellemesi üzerine çalışılır.

Fonolojik bozuklukların terapisi

Fonolojik bozuklukların terapisinde ünsüz sözcüklerin 3 özelliği üzerinden gidilerek terapi yöntemleri kullanılmaktadır.

Minimal pair daha çok hafif orta seviye fonolojik bozukluklarda kullanılan bir yöntemdir. Özellikler bakımından 1 özelliğin farklı olduğu fonem çiftleri seçilip ardından bu fonemlerle alakalı 3-5 adet sözcük çifti seçilip danışana tanıtılır. Ayırt etme becerisinin çalışılması için rastgele sırayla kelimeler sorulur arka arkaya 7 doğru beklenir. Üretimlerin çalışılması adına danışan terapist yerine geçer ve terapiste sözcükleri o söyler terapist çocuktan duyduğunu gösterir ki yanlış üretirse önünde bir geri bildirim mekanizması olarak kullanılır. En son basamakta ise genelleme çalışılır.

Maximal pair orta ve ağır seviye fonolojik bozukluklarda kullanılan bir yöntemdir. Özellikler bakımından en az 2 özelliğin farklı olduğu ve birinin fonetik envanterde olup birinin olmadığı fonem çiftleri seçilip ardından bu fonemlerle alakalı 3-5 adet sözcük çifti danışanın tekrar etmesi beklenir. Terapist söylemeyi bırakır ve danışandan üretmesini bekleriz.

Empty set mantık olarak maksimal pairle aynıyken maksimal pairden ayrılan özelliği iki sesin de fonetik envanterde bulunmamasıdır.

Çoklu karşıtlık yaklaşımı fonem yığılması varlığında ve orta, ağır seviye fonolojik bozukluklarda kullanılır. Birden fazla sesle çalışılırken maksimal pairdeki gibi en az 2 özelliği farklı seçilen fonemlerle anlamlı ya da anlamsız kartlar oluşturulur. Bu kartlar çocuğa tanıtıldıktan sonra seçtiğimiz fonemlerin diğerlerinden farkını açıklanır. İşitsel ayırt etmeyi çalışmak için söylenileni göstermesi beklenir, yanlışsa anında geri bildirim verilir. Üretimi sağlamak için de ilk önce kartlardaki sözcükler tekrar ettirilir. Biraz daha ileri seviyeye taşıyarak kartları adlandırmasını beklenir eğer hata yaparsa şaşırmış gibi yaparak çocuğun kendini düzeltme girişimi olup olmadığı çalışılır.

Core vocabulary bir fonem yerine birkaç fonem üreten danışanlarda üretimi basitleştirip hata kalıplarını azaltmaya odaklanılır. Tutarsız fonolojik bozukluklarda kullanılır. Danışan için işlevli 50 sözcük seçilir her seansta 10 sözcüğü en tutarlı hale getirmek için çalışılır. Amaç doğru bir üretim değil aynı üretimi sağlamaktır.