Çocuk İstismarı Nedir? Nasıl Anlaşılır?

Çocuk istismarı, sorumluluk, güven veya güç ilişkisi bağlamında çocuğun sağlığına, yaşamına, gelişimine veya onuruna fiilî ya da potansiyel bir zarara neden olarak fiziksel ve/veya duygusal kötü muamele, cinsel istismar, ihmâl veya ihmâlkâr muamele yahut ticarî veyahut da diğer sömürünün her tür biçimini oluşturmaktadır.

Çocuk istismarı; fiziksel istismar, cinsel istismar, duygusal istismar ve ihmal olarak dört temel grupta incelenmektedir.

1. Fiziksel istismar

Çocuğa karşı onun sağlığını, gelişimini ya da onurunu zedeleyecek şekilde fiziksel güç kullanılması olarak tanımlanır. Fiziksel istismar çok farklı şekillerde gerçekleşebilir. Vurma, tekmeleme, ısırma, sarsma vb. olabileceği gibi hayati tehlike oluşturacak boyutta da olabilir.

Fiziksel Göstergeler:

• Açıklanamayan yara bere ve darbe izleri

• Değişik seviyelerdeki iyileşme belirtilerinde el izi, ısırık izi

• Tatil, hafta sonu vb. gibi bir durum sonrası tekrarlayarak ortaya çıkması.

• Açıklanamayan yanıklar

• Açıklanamayan kırıklar/çıkıklar, kafa derisinde saç kaybı

• Sarsılmış bebek sendromu (körlük, öğrenme güçlüğü, zihinsel gerilik, felç gibi),

• Zedelenmiş beyin gelişimi, ömür boyu zayıf fiziksel sağlık

Davranışsal Göstergeler:

• Cezalandırmayı hak ettiği yönündeki tutum

• Yetişkinler ile iletişim kurmaktan sakınma

• Ebeveynden korkma

• Eve gitmekten korkma

• Ebeveyn tarafından bildirilen yaralanmalar

• Kendi kendine zarar veren davranışlar

• Aşırı derecede çekingen ya da saldırgan davranışlar

• Fiziksel temastan rahatsız olma

• Ağrı şikayetleri ya da rahatsız hareketler

• İklim şartlarına uygun olmayan ve vücudu saklamak için giyilen giysiler

• Diğer çocukların ağlamasına duyarlı olma

• Okula erken gitme, okuldan geç ayrılma

• Evden kaçma (ergenlerde)

• Sosyal işlevsellik alanında sorunlar

• Çatışmalı, duygusal yoğunluğu az, yoğun öfke ilişkileri kurma

• Karşı gelme bozukluğu

2. Duygusal İstismar

Çocuğun kişisel potansiyelleri ile orantılı olarak istikrarlı ve tam kapsamlı bir duygusal ve sosyal yetkinlik geliştirebilmesi için -birincil bir bağlanma figürünün varlığı da dâhil olmak üzere- gelişimsel olarak uygun olan destekleyici bir ortam sağlamaktaki başarısızlığı içermektedir. “Çocuğun sağlığına ve fiziksel, zihinsel, ruhsal, ahlâkî ya da toplumsal gelişimine zarar verme olasılığı bulunan; çocuğa yönelik küçümseme, onu gözden düşürme, tehdit etme, korkutma, ayrımcılık yapma, gülünç duruma düşürme veya çocuğa yönelik düşmanca davranışların fiziksel olmayan biçimleri” şeklinde açıklanmıştır.

Fiziksel Göstergeler:

• Konuşma ya da diğer iletişim bozuklukları

• Fiziksel gelişimin yavaşlaması

• Çocukta var olan astım ya da alerji gibi bazı hastalıkların şiddetlenmesi

• Madde bağımlılığı

Davranışsal Göstergeler:

• Alışkanlık bozuklukları (parmak emme, sallanma vb. gibi)

• Suç işleme de dahil olmak üzere antisosyal ve yıkıcı davranışlar

• Nevrotik özellikler (uyku bozuklukları, oyun oynamada tutukluluk)

• Pasiflik ya da saldırganlık gibi aşırı davranışlar

• Gelişimsel gecikmeler

• Davranış bozuklukları (şikakey etme, pasiflik, saldırganlık vb)

• Aşırı uyum sorunları (yaşından büyük ya da küçük davranma)

• Kendine zarar verici davranışlar ya da intihar düşünceleri

3. Cinsel İstismar

Cinsel istismar, bir çocuğun tam olarak kavrayamadığı bir cinsel aktivitede yer alması ile çocuğun gelişimsel olarak hazır olmadığı veya bu duruma onay veremediği ya da toplumun yasalarını veya tabularını ihlal eden durumların karışımıdır. Çocuktan en az altı yaş büyük bir bireyin kendini cinsel tatmini için, çocuğa yönelik her türlü cinsel eylemi cinsel istismar olarak tanımlanmaktadır (Oral vd., 2001). Cinsel istismar, “bir çocuk ve bir yetişkin arasında ya da bir çocuk ile başka bir çocuk arasında güven, güç ya da sorumluluk ilişkisi içinde, diğer kişinin ihtiyaçlarını tatmin etmek ya da karşılamak üzere yapılan aktivite” olarak açıklanmaktadır.

Fiziksel Göstergeler:

• Yürüme ve oturmada zorluk çekme

• Yırtılmış, lekeli veya kanlı iç çamaşırları.

• Genital bölgede acı, şişkinlik, kızarıklık, kanama ya da kaşıntı.

• İdrar yapmada acı çekmek

• Genital bölgenin dışında bereler, kanama ya da yırtılmalar olması

• Cinsel yolla bulaşan hastalığın tespiti

Davranışsal Göstergeler:

• Uygun olmayan cinsel oyunlar veya ileri derecede cinsel bilgi sahibi olma ve rastgele cinsel ilişki kurma.

• Histeri, duygularını kontrol edememe 

• Okulda beklenmedik zorlanmalar

• Uzaklaşma ve depresyon

• Kardeş rekabetinde aşırı üzülme

• Akranlarla ilişkilerde zorluk ve onlarla ilişkiden çekinme

• Kendi kendine sosyal tecrit oluşturma

• Fiziksel temas veya yakınlıktan kaçınma

• Ani ve aşırı kilo değişimi (zayıflama ya da şişmanlama)

• Belli yerlerden ve kişilerden çok fazla korkma

• Tanıdık bir yetişkinden kaçma ya da kaçınma davranışı sergileme

• Çocuğun ifadesi

4. İhmal 

Pasif bir çocuk istismarı olarak adlandırılan ihmal, çocuğa bakım veren kişilerin onun bedensel, duygusal, zihinsel gereksinimlerini yeterince karşılamaması sonucu, çocuğun gelişiminin olumsuz yönde etkilenmesi durumudur.

İstismar “çocuğa kötü bir şey yapılması” anlamına gelirken, ihmal “çocuk için iyi olan bir şeyin yapılmaması” anlamına gelmektedir. Bir başka deyişle istismar aktif, ihmal ise pasif bir eylemdir.

Fiziksel Göstergeler: 

• Sürekli açlık belirtileri: Kötü beslenme işaretleri gösterir

• Hijyensiz ortam: Keçeleşmiş saçlar, kirli cilt veya şiddetli vücut kokusu

• Uygun olmayan kıyafetler

• Denetimsizliğin sürekli olması: Çocuk evde bakım sağlayacak kimsenin olmadığını belirtir. Çocuk ya da bakımını üstlenen kişi uyuşturucu veya alkol kullanır.

• İhmal edilmiş fiziksel sorunlar ve tıbbi bakım

• Normal kilonun altında olma

• Kötü gelişim şekilleri

• Büyüyememe

• Bitler, karın şişmesi, çok zayıf görünüş

• Uykusuz görünme

Duygusal Göstergeler:

• Düşük benlik algısı-kendine değer verme

• Bağlanma zorlukları

• Duygusal gereklilik

• Sosyal sorunlar-kısıtlı arkadaş ilişkileri

• Kişisel yakınlık kurmada zorluklar

• Uygun olmayan isteklere hayır demede zorluk (ilgi ihtiyacı ile ilgili)

• Sosyal içe çekilme-yoğun içe atım sorunları 

Bir çocuğun istismara maruz kaldığından şüpheleniyorsanız yapmanız gereken, çocuğu bu konuda konuşmaya zorlamak değil, çocuğun istismarı açıklayacağı kadar güvende hissedeceği bir iletişim kurmaktır.

Cinsel istismar suçu, çocuklarla yakın ilişkisi olan veya çocuğa yabancı herhangi bir yetişkin tarafından işlenebilir. Ayrıca bir çocuk da başka bir çocuğu bilerek ya da bilmeyerek cinsel istismara maruz bırakabilir. Hiçbir durumda bir çocuk, uğradığı cinsel istismardan sorumlu tutulamaz.

Cinsel istismar konusunda bir duyum alındığında, mağdurun şikâyetçi olup olmaması dikkate alınmaksızın ve idareye takdir hakkı tanınmaksızın gerekli tespit ve raporlamanın yapılarak derhâl yetkili mercie bildirim yapılması gerekmektedir. Çocuğun korunması ve istismarın durdurulması için bu uygulama yasal zorunluluktur (Türk Ceza Kanunu 278, 279 ve 280).

İstismardan Kuşkulandığımda Nereye Bildirebilirim?

• Cumhuriyet Savcılığı

• Çocuk Polisi/ Karakollar (Alo 155)

• Jandarma (Alo 156)

• Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı İl Müdürlükleri (Alo 183)

• Üniversitelerdeki Çocuk Koruma Birimleri/Merkezleri

Çocuğa Yönelik İstismarı Nasıl Önleyebiliriz?

1. Açık ve tutarlı davranış kurallarına sahip olun. 

2. Çocuklar için olumlu ve erişilebilir nitelikte örnek alınabilecek kişiler olun. 

3. Eğer çocuk yakın bir tehlike altındaysa, polisi arayın.

4. Tüm çalışanlarınızın ve gönüllülerinizin çocuk istismarına işaret eden durumları fark edebildiğinden emin olun. 

5. Tüm çalışanlarınızın ve gönüllülerinizin, okulunuzun istismarı ihbar etme prosedüründen haberdar olduğundan ve bunu takip ettiğinden emin olun. 

6. İhbar yapıldıktan sonra, çocukta meydana gelen duygusal ve eğitim ile ilgili gelişmeleri izleyerek sürece dahil olunuz. 

7. Çocuğa benlik bilincini geliştirmesi konusunda yardımcı olun ve duygularını ifade etmesi için yapıcı yöntemler öğretin. 

8. Okulunuzda çocuk istismarını engelleme ve kişisel güvenlik programı seçin ve onu destekleyin. 

9. Çocuk istismarını önleyebilmek amacıyla bulunduğunuz bölgede kamu ile birlikte aile destek sistemi kurmak için çalışın. 

10. Anne ve babanın hareket ve davranışlarının farkında olun: Ebeveynler çocukları ile ilgili mi? Çocukları ile ilgili durumlarda fazla saldırgan ya da koruyucu mu oluyorlar? Ebeveynler ya da çocukları okulda katılım konusunda başarısızlar mı? 

11. Çocuğu okuldaki öğretmenler ve rehberler ile açık bir şekilde iletişim kurması konusunda cesaretlendirmek için rahat ve güvenilir bir ortam sağlayın. 

12. Çocukların benlik bilinçlerinin gelişmesi için yardımcı olun ve onlara duygularını ifade etmeleri için yapıcı yöntemler öğretin. 

13. Çocuk güvenliği ile ilgili okul genelinde deneme yarışması yapın. Bu çocukların güvenlik konusunda bilgilerini ölçmek için kolay ve etkili bir yoldur. 

14. İstismar ve ihmal belirtileri ve özellikle sıklıkla meydana gelen vakalar karşısında uyanık olun. 

15. Hoşgörünün olduğu ve herkesin içinde yer alabildiği bir ortam yaratın. 

16. Etkili davranma becerilerini, karar alma yetilerini, ikili ilişkilerini, özgüvenlerini geliştirecek öğretim yöntemlerini kullanın( çözüm ve bakış açısı çeşitliliğini teşvik edin). 

17. Ebeveynlere çocukları hakkında olumlu geribildirimde bulunun. 

18. Ebeveynleri eğitin ve okula gönüllü ya da gözlemci gibi görevleri yerine getirmek üzere davet edin. 

19. Öğrencileriniz için gerçekçi hedefler belirleyin ve onların küçük başarılarını kutlayın. 

20. Sınıfta meydana gelen olaylar karşısında, çocukların birbirlerinin hislerini ve düşüncelerini anlamalarını sağlayacak ortamlar yaratmaya çalışın.

Ebeveynler Ne Yapabilir?

Onlara sarılarak ve olumlu sözler söyleyerek sevginizi gösterin. Çocuğunuzun düşünceleri ve duygularını sorun, ama özel bir alana ihtiyacı olduğunu da kabul edin. Evinizi iletişim dostu bir ortam yapın; mümkünse bir konunun konuşulduğu aile yemekleri yiyin ve çocuklarınızın katkı vermelerini sağlayın. Saygı ve hayranlık duydukları, iletişim kurabildikleri diğer yetişkinlerle vakit geçirmeleri için fırsatlar yaratın. Öğretmenleriyle konuşarak ve ödevlerini gözden geçirerek okulda başarılı olmalarına yardımcı olun. Tutarlı kurallar koyun ve davranış standartları oluşturun. Olumlu bir ev ortamı ve akran-dostu bir çevre sağlayın. Çocuğunuzun arkadaşlarını evinize davet edin, onların aileleriyle de tanışın. Çocuğunuzun okul dışı sosyal faaliyetlerde yer almasına izin verin ve onu teşvik edin. Olumlu değerleri desteklemek için yardımseverliği gösterin. Çocuğunuza kendine güven becerileri, karar verme becerileri ve olumlu sosyal beceriler öğretin. Çabaları sonuçsuz kalsa da olumlu dersler çıkarmasına yardımcı olun.

Eğitimciler ve Çocuğun Bakımından Sorumlu Kişiler Ne Yapabilir?

Öğrencilere olumlu ve kolay ulaşılabilir bir rol model olun. Gençlerin sahiplendiği faaliyetlerle genç dostu bir okul iklimi sağlanmasına yardımcı olun. Net ve tutarlı davranış kuralları oluşturun. Gençlerin okulla ilişkili müfredat dışı faaliyetlere katılmalarına imkan sağlayın. Yardımseverlik bilinci yaratmak için gönüllü öğrenci projeleri hazırlayın. Kendine güven, karar verme becerileri, akran ilişkilerini ve özsaygıyı güçlendirecek öğretim teknikleri kullanın. Öğrencileri hayallerinin arkasından koşmak için destekleyen ve teşvik eden umut duygusunu aşılayın. Gerçekçi hedefler koyun, küçük başarılarını kutlayın. Sınıftaki olaylarda empati kurabilecek şekilde davranmalarına imkan yaratın. Hoşgörülü ve dışlamayan bir ortam oluşturun.

Toplum Ne Yapabilir?

Toplum temelli makul faaliyetleri destekleyin. Bir çocuğa kılavuzluk edin. Empatik davranışları ve tepkilerle model olun. Yanınızdaki bir çocukla konuşmaya ve onu dinlemeye vakit ayırın. Bir çocuktan öğrenmeye vakit ayırın. Farklılıkları tanıyan ve farklılıkları kutlayan sosyal politikaları destekleyin.

Psikolojik Danışman ve Aile Danışmanı

Begüm SAĞDUYU