Çocuklarla Ölüm Hakkında Nasıl Konuşulur?

Ölüm, organların iş göremez haline gelmesiyle birlikte biyolojik varlığın son bulmasıdır. Ölüm kavramı yaşamın her döneminde bireyi meraklandırmakta ve kokutmaktadır. Çocukluk döneminde bu korku ve merak daha da artmaktadır. Yas, sevilen ya da bağlı olunan birinin ölmesi durumunda hissedilen acı veren duygulara verilen addır.

Bağlanma teorisinin kuramcısı Bowlby’e (1980) göre çocuklarda ölüm kavramı on yedi ay civarında gelişmeye başlamaktadır. Bu aylarda ayrılık ve kayıp gibi durumlarda bebeklerde üzüntü, reddetme ve çaresizlik gibi tepkiler gözlenebilmektedir. Ölüm konusu çocuklarda çok merak edilen bir konu olmuştur ve çocuklar bu konu hakkında sık sık sorular sorarlar.

Çocuklarla ölüm hakkında konuşurken dikkat edilmesi gereken şeylerden ikisi; çocukların ölüm hakkında neyi bildikleri ve neyi bilmedikleridir. Çocuğun bildiği yanlış bilgiler var ise bu bilgiler giderilmeli çocuğun biraz olsun korku, endişe ve şaşkınlıkları giderilmelidir. Çocukla ölüm hakkında konuşurken çocuğun gelişim düzeyi, yaşı, geçmiş yaşantıları, bireysel farklılıkları, inançları ve deneyimleri göz önüne alınmalıdır.

Gelişim Dönemlerine Göre Çocuklarda Ölüm Kavramı 

0-2 Yaş

Bebekler bu dönemde ölüm yas gibi kavramları anlayamazlar. Fizyolojik ve duygusal ihtiyaçları karşılanmadığında ölen kişinin yokluğunu hissedebilirler. Bebeklerin beslenme ve uyku düzenlerinde değişimler gözlenebilir. İlk 6-9 ay da bebekler annesini kaybettiklerinde yerine bir başkasını koyabilirler fakat 9’ uncu aydan sonra bebek anne ile güvenli bir bağ kurduysa annesi yerine geçen kişiyi hemen kabullenmeyebilir. 

3-6 Yaş 

Bu dönemde çocuklar ölümü uyku veya geçici bir şey olarak algılayabilirler fakat dönem sonlarına doğru ölen kişinin geri dönmeyeceğini algılamaya başlarlar. Çocuklar kendi yakınlarının değil de hasta ve yaşlı insanların öleceğini düşünür. Kazanılan davranışlarda gerileme semptomları, ağlama, öfke nöbetleri görülebilir. Eğer çocuklara ölen kişinin uyuduğu söylendiyse çocuklarda uyku problemi görülebilir. 

6-9 Yaş

Çocuklar bu dönemde ölümün bir son olduğunu anlarlar. Birini kaybettiklerinde güçlü tepkiler gösterebilirler. Ölen kişinin ölümünde kendilerini sorumlu tutabilirler. Bu yüzden çocuklara ölüm sebebi açık ve net bir şekilde anlatılmalıdır. Bu yaş grubundaki çocuklarda depresyon, saldırganlık, alt ıslatma, ölen kişinin taklidini yapma gibi davranışlar görülebilir.

9-12 Yaş

Bu dönemde çocuklar ölümün kaçınılmaz bir gerçek olduğunu anlarlar. Yakınlarının da bir gün öleceğini bilirler. Sevdikleri kişilerin ölümlerini gördükleri kabuslar görebilirler. 

12 Yaş ve üzeri

Ergenlerin bu dönemde duygu, düşünce ve davranışları zaman zaman farklılık gösterebilir. İnsanlarla ve aileleriyle çatışma yaşayabilirler. Ölüm haberi ile birlikte ergenler yetişkinler gibi yas tutabilir. Duygularını yoğun yaşayabilir ya da bastırabilirler. Zararlı maddelere yönelebilir, giyim ve tarzlarını değiştirebilirler. Bu dönemde onları anlamak ve saygı duymak önemlidir. 

Çocuklarla Ölüm Hakkında Konuşmak

• Çocuğun gelişim özellikleri dikkate alınarak ölümün doğal bir süreç olduğu çocuklara anlatılmalıdır. 

• Bu haberi çocuğun güven duyduğu ve sevdiği bir kişinin uygun zamanda vermesi önemlidir. Eğer haber geç verilirse çocuk tedirgin olabilir. 

• Ölüm haberi çocuğa sakin, şefkatli bir dille verilmelidir. 

• 0-3 yaş arası çocuklar soyut kavram olan ölümü tam anlayamadıkları için rutinlerinin devam etmesiyle bu durumu atlatabilirler.

• 3-6 yaş arası çocuklar da ölümü uyku ve ayrılık ile ilişkilendirebilir. Bu yüzden uyudu ya da uzaklara gitti gibi cümleler kurulmamalıdır. Bunlar terkedilmişlik duygusuna kapılmalarına neden olabilir. Ölüm yaşlılık ve hastalık ile de ilişkilendirilmemelidir.

• 6-12 yaş arasındaki çocuklar ölümü bilirler ve bu süreçte farklı kabullenme tepkileri gösterebilirler. 

• Ebeveyn çocuğun duygularını ciddiye almalıdır ve duygularını ifade etmesine yardımcı olmalıdır. Aynı şekilde ebeveyn de kendi duygularını çocuktan gizlememelidir. 

• Süslü kelimeler kullanmak yerine çocuğa net bir şekilde ölüm açıklanmalı ve geri dönüş olmadığı belirtilmelidir. 

• Erken çocukluk döneminde direkt öldü demek yerine ‘artık yürüyemiyor’, ‘yaşamıyor’, ‘yemek yemiyor’ gibi ifadeler kullanılabilir. 

• Çocuğun soru sormasına fırsat verilmeli ve çocuğun sorduğu sorular cevaplanmalıdır. 

• Cenaze töreni ve ziyaretçilerle ilgili çocuk bilgilendirilmelidir. 

• Cenaze törenine katılmak belirsizlik gösterse de çocuk isterse buna izin verilebilir. Çocuğun yaşı ve gelişim özellikleri dikkate alınmalıdır. 

• Ölüm haberi verildikten sonra çocukta içe kapanma, konuşmama ya da hareketlilik gibi durumlar gözlenebilir. Bu durumda çocuğa anlayışla yaklaşmak ve bu durumu kabulleneceğini bilmek gerekir. 

• Çocuğa günlük yaşamda ne gibi değişikliklerin olacağı açıklanmalıdır. Aile desteği bu süreçte çok önemlidir. Çocuğun öğretmenine de bilgi verilmelidir. 

• Kayıp yaşayan ebeveynden çocuk uzaklaştırılmamalıdır. Bu çocuğun daha tedirgin olmasına sebep olabilir.

• Bu süreç uzun sürerse bir uzmandan destek alınabilir.