Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Olan Çocuklarda Beslenme Tedavisi

Dikkat eksikliği özellikle çocukluk çağında çok sık görülen bir hastalık olmakla beraber genellikle hiperaktivite bozukluğu ile seyreden bir hastalıktır. Dikkat eksikliği çocukların sosyal hayatlarından yaşam kalitelerine kadar hemen hemen birçok alanda onları zorlayan bir rahatsızlıktır. Dikkat eksikliği bozukluğu yaşayan çocuklarda öğrenme bozuklukları, depresyon, içe yönelim, davranışlarda bozulmalar gibi sorunlar yaşanmakrtadır ve bu davranışların değerlendirilmesi çok önemlidir. Tedavi sürecinde yalnızca dikkat eksikşği semptomlarına yönenilmemeli çocuğun alanlarına göre hareket edilmeli aile ve çocugun etrafındaki tüm bireyler tedavi sürecine planlı olarak katılmalıdır.

Dikkat Eksikliği Olan Çocuklarda Hastalık Belirtileri

Dikkat eksikliği genellikle hiperaktivite bozukluğu ile beraber devam eder ve hastalık çocuklarda 7 yaşından önce belirti vermeye başlar (Koca & Altuntaş, 2020). Bu belirtiler normal gelişime uygun olmayan belirtilerdir ve yaşa uygun olmayan hareketlilik, dürtüsellik, dikkat süresinde yetersizlik olarak devam eder (Koca & Altuntaş, 2020).

Dikkat eksikliği olan çocukların bazı belirti kriterleri vardır. Bu belirti kriterlerine DSM-IV kriterleri denmektedir (Öner et al., 2003). Dikkatsizlik semptomlarının en az altı ay süreyle devam etmesi ve takip edilmesi gerekmektedir. Bu belirtilere aşağıda yer verilmiştir (Deniz, 2008).

•  Genellikle dikkatini ayrıntılara veremez, ödevlerde ya da etkinliklerde dikkatsizce hatalar yapar.

•  Almış olduğu görevlerde ya da oynadığı oyunlarda dikkati dağılır.

•  Kendisi ile konuşulduğunda çoğu zaman dinlemiyor gibi görünür.

•  Genellikle mental çabayı gerektiren görevlerden kaçınır ve bu görevleri sevmez yapmak istemez.

•  Etkinlikler ya da görevler için olan şeyleri çoğunlukla kaybeder. (Oyuncaklar, kalem, kitap, okul ödevleri)

•  Çoğunlukla yönergeleri takip etmez ve okul ödevlerini, ufak tefek görevlerini tamamlayamaz.

•  Dış uyaranlardan dolayı dikkati hemen dağılır.

•  Çoğunlukla unutkanlık yaşar (Deniz, 2008).

Dikkat Eksikliği Hastalığında Beslenme Tedavisi

DEHB için yapılan çalışmalara göre DEHB teşhis konulan çocuk sayısı yıllar içinde yukarı doğru bir eğilim göstererek artmıştır, bu nedenle semptomolojiyi azaltmak için etkili tıbbi olmayan müdahalelere olan ihtiyaç ortaya çıkmıştır (Reddy ve ark., 2018). DEHB olan çocuklar için ilaç tedavisi de uygulanmaktadır fakat ilaç tedavisi tüm çocuklarda fayda sağlayamayabilir ve uzun vadeli olarak kullanılması gerektiği düşünüldüğünde ilaçların yan etkileri konusunda endişe duyulmasına sebep olabilmektedir, bu nedenle semptomların azaltılması için diyet tedavisi uygulanması daha doğrudur. (Heilskov Rytter ve ark., 2015). DEHB hastalarında beslenme durumu, farmakolojik ilaçlara bağlı olarak uzun süreli tedavide kötüleşme eğilimindedir ve tedavi sırasında bu hastaların diyet alımının bilinmesinin gerekli olduğunu göstermektedir (Durá-Travé ve Gallinas-Victoriano, 2014).  DEHB’de farmakolojik tedavi faydalı olabilmektedir fakat etkilenen birçok kişi tıbbi tedaviye rağmen bilişsel işlevlerde zorluklar yaşamaya devam etmektedir ve %30'a kadar farmakolojik tedaviye yanıt vermemektedir (Bikic ve ark., 2015). Yetersiz tıbbi uyum ve tedavinin uzun vadeli etkileri, DEHB için farmakolojik olmayan ve tamamlayıcı tedavilerin araştırılmasını gerekli kılmaktadır.  DEHB’de diyet kalitesi, fiziksel gelişim ve hareketsiz aktiviteler dahil olmak üzere sağlıkla ilgili davranışsal risk faktörlerinin belirlenmesi, bilişsel sağlığın iyileştirilmesi açısından oldukça önemlidir (Wu ve ark., 2016). DEHB tanısı konmuş hastalarda kalori ve besin alımı diyet kalıpları değerlendirilmeli ve bu hastalarda beslenme müdahale stratejileri tasarlanmalıdır (Durá-Travé ve Gallinas-Victoriano, 2014).

DEHB’li çocukların beslenmesinde tam tahıllar, balıklar, meyveler ve sebzelerde düşükken şeker, tuz ve doymuş ve toplam yağ bakımından yüksek bir diyet olarak karakterize edilen sağlıksız bir diyet modeli, artmış ve bu durum DEHB semptomları ile ilişkilendirilmiştir (Wu ve ark., 2016). Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu olan çocuklarda soya, kinoa ve fasulye gibi bitkisel proteinler, kan şekeri kontrolünde ve et ürünleri de kimyasal ve hormon katkı maddelerinden kaçınma açısından fayda sağlamaktadır (Burstedde ve ark., 2010). Dikkat eksikliği semptomlarını azaltmak için çeşitli diyetler önerilmektedir. Bu diyetlere göre şeker kısıtlaması, katkı maddesi ve koruyucu madde içermeyen gıda ürünleri kullanılmalı ve yağ asidi takviyeleri bulunmalıdır (Millichap ve Yee, 2012). Diyet uygulamalarını DEHB’li çocuklar düşünüldüğünde iki yöntem şeklinde uygulamak daha doğru olacaktır. Birinci eliminasyon diyeti uygulamak, ikincisi ise zararlı besin alımını arttıran belirli besinlere müdahale etmektir (Heilskov Rytter ve ark., 2015). 

Eliminasyon Diyetleri

Eliminasyon diyeti ilk olarak gıda alerjilerini tedavi etmek amacıyla kullanılmıştır (Ly ve ark., 2017) Eliminasyon diyeti alternatif bir diyet stratejisi olarak düşünülebilir ve alerji testinden bağımsız olarak, alerjileri tetikleme olasılığı en yüksek olan gıda alerjenlerini deneysel olarak ortadan kaldırmayı amaçlayarak bu gıdalar diyetten çıkarıldıktan sonra duurm değerlendiirlmesi yapılarak karar verilen bir diyet modelidir (Molina-Infante ve ark., 2014). Eliminasyon diyetler farklı şekillerde sıklığına ve elimine edilen gıdaya göre değşiklik gösterir (Ly ve ark., 2017). Eliminasyon diyetine göre bazı besinler diyetten çıkarılarak durum değerlendirmesi yapılır (Heilskov Rytter ve ark., 2015). 

DEHB’li çocuklar bazı gıda maddelerine maruz kaldıklarında davranış değişikliği gösterebilirler, bunlar yapay gıda renklendiricileri, katkı maddeleri ve şekerlerdir (Heilskov Rytter ve ark., 2015). Eliminasyon diyetine göre rafine karbonhidratlar, şekerler katkı maddeleri içeren gıdalar ve işlenmiş gıdalar diyetten tamamen çıkarılmalıdır (Burstedde ve ark., 2010). DEHB’de gıda katkı maddelerinı dışlayan diyetler ve oligoantigentic diyetler uygulanmaktadır (Ly ve ark., 2017). Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğunda mümkün olduğunca organik meyveler sebzeler ve serbest dolaşan hayvanların etleri tüketilmelidir (Burstedde ve ark., 2010).

Yapay Gıda Boyaları ve Diğer Katkı Maddeleri

Çocuklarda dikkat eksikliği mental sorunlar, genetik aktarım, çevresel etmenler ve beslenme gibi etkenlerin birleşmesi ile ortaya çıkan bir sorundur ve en önemli etkenler ise çevresel etmenler ve beslenmedir (Büyükdere ve Ayaz, 2016). DEHB’li çocukların katkı maddelerine karşı aşırı duyarlılık gösterdiği atomik semptomlara neden olduğu gözlemlenmiştir (Burstedde ve ark., 2010). 

Özellikle okul çağındaki çocuklarda katkı maddesi ve renklendiriciz gıda diyeti yapıldığında semptomların ciddi oranda azaldığı görülmektedir. Yapılan araştırmalara göre hiperaktivite bozukluğunun bazı besin maddelerinin ve gıda katkı maddelerinin tüketiminden kaynaklandığı da bildirilmiştir (Büyükdere ve Ayaz, 2016).

Şeker ve Yapay Tatlandırıcılar

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu olan çocuklarda aşırı rafine karbonhidrat ve şeker tüketimi öğrenme yeteneğini olumsuz etkileyebilir ve çocuklarda agresif ve huzursuz davranışları artırmakta da doğrudan bir bağlantı olduğuna dair çalışmalar vardır (Burstedde ve ark., 2010). Beslenme kalitesi, fiziksel aktivitenin yetersizliği ve hareketsizlik gibi yaşam tarzı davranışları incelenmiş ve çeşitli çalışmalar ile sağlıksız beslenme modellerinin de DEHB riskini arttırdığını göstermiştir (Wu ve ark., 2016). Yapay gıda boyaları, renklendiriciler, tatlandırıcılar, doğal salisilat içeren meyve ve sebzeler diyetten çıkarılmalıdır (Heilskov Rytter ve ark., 2015). Bu besinlerin diyetten çıkarılması ile hiperaktivite semptomları üzerinde olumlu sonuçlanlar gözlenmiş ise bu diyet devam ettirilmelidir (Heilskov Rytter ve ark., 2015).

Birkaç Besin Diyeti

Birkaç besin diyeti çok düşük alerjen etkiye sahip olan gıdaları içeren 2-4 hafta süren katı bir diyet türüdür (Şanlıer, 2020). Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu için uygulanan diyet yaklaşımlarındandır ve birkaç yiyecek yaklaşımı olarak geçer aslında kısıtlı bir eliminasyon diyetidir. Yapılan bir çalışmada birkaç besin diyetinin çocuklarda %50 iyileşme yönünde gelişme gösterdiğini ortaya koymuştur (Burstedde ve ark., 2010).

GAPS Diyeti

GAPS’ın açılımına bakacak olursak bağırsak ve psikoloji sendromudur ve doğal bir tedavi yöntemidir (Çıkıllı ve ark, 2019). GAPS diyeti, beynin üzerinde bulunan toksit sis yapısını ortadan kaldırmak ve beyni olması gerektiği gibi çalıştırmak için uygulanan bir diyettir (Çıkıllı ve ark, 2019). Bu diyette kişiyi toksinlerden arındırmak hedeflenmektedir (Çıkıllı ve ark, 2019). Hastayı toksinlerden arındırmak için ilk yol olarak sindirim yolunu temizlemek ve iyileştirmek daha sonra vücudun geri kalan kısmını toksinlerden arındırmak gerekmektedir (Çıkıllı ve ark, 2019). GAPS diyeti 3 aşamadan oluşur bunlardan ilki giriş diyeti ikincisi tam GAPS diyeti ve GAPS diyetinden çıkıştır (Çıkıllı ve ark, 2019).

DEHB Olan Çocuklarda Beslenme İlkeleri

Diyet faktörlerinin DEHB üzerindeki etkisine ilişkin önceki çalışmalar göstermiştirki, bazı gıda veya besin maddelerinin (örn., Omega-3 yağ asitleri, çinko, magnezyum) takviyelerinin alınması gerektiğini ve zararlı gıdaların (örn. Şeker) kısıtlanmasını veya ortadan kaldırılması gerekmektedir (Wu ve ark., 2016).

PubMed tarafından listenen diyete göre batı diyetinden sağlıklı diyete geçilmesi önerilmiştir. Katkısız ve oligoantijenik/eliminasyon diyetleri zaman alıcıdır bu nedenle sadece seçilmiş hastalarda bu yönetimin uygulanması vurgulanmaktadır. Eksikliği olan hastalarda demir ve çinko takviyesi yapılmalıdır. Ayrıca omega-3 desteği tedavide büyük önem arz etmektedir. Tüm bunların yanında ebeveynlerin ve çocukların sağlıklı beslenme düzeni oluşturmaları için dikkat edilmesi gerekenler konusunda beslenme eğitimleri verilmelidir (Millichap ve Yee, 2012).

Tedavi Edici Diyet Müdahaleleri

Farmokolojik tedavinin yan etkilerinden ve uzun süreli kullanımından endişe duyan ebeveynler, alternatifler tedavi yöntemlerine yönelmiştir. Tamamlayıcı ve alternatif tıp (CAM), ebeveynlere diyet değişiklikleri, besin takviyesi, bitkisel ilaçlar dahil olmak üzere çeşitli tedavi seçenekleri sunmaktadır (Burstedde ve ark., 2010). Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu için iki ayrı diyet modeli belirlenmiştir. Bunlar ‘batı’ ve ‘sağlıklı’ diyet modelleridir. Batı diyet modeli dikkat eksikliği tanımı ile ilişkili iken sağlıklı diyet modeli hastalık tanımı ile ilişkili değildir. Batı diyeti modeline göre; daha yüksek toplam yağ, doymuş yağ, rafine şeker ve sodyum içerirken, n-3 yağ asitleri, posa ve folat açısından yetersizdir. Bu diyet modeli yağ içeriği açısından zengin olan atıştırmalık besinlerin tüketilmesine olanak vermekte ve obezite artışına neden olmaktadır (Şanlıer, 2019). DEHB’li çocuklarda probiyotik terapisinin çocuklarda egzama gibi atopik durumlar için faydalı olduğu ve ayrıca bağışıklık aracı olarak DEHB tepkilerinde aşırı duyarlılık için yararlı olabileceği incelenmiştir (Burstedde ve ark., 2010)

Aynı zamanda beslenmede esansiyel yağ asitlerinden omega 3 desteği, probiyotik desteği, B grubu vitaminlerden B6, B12 ve B9 a yer verilmelidir. Mineral desteğine ihtiyaç var ise demir, çinko, kalsiyum, magnezyum, selenyum takviyesine başvurulmalıdır. Probiyotik takviyesine yer verilmelidir.

DEHB Tedavisinde Dikkat Edilmesi Gerekenler

Özellikle gelişim çağında olan çocuklar için beslenme çok önemlidir, çocukluk döneminde abur cubur gibi sağlıksız yiyecekleri tüketen çocukların hiperaktivite belirtisi gösterme özelliği yok yüksektir (Burstedde ve ark., 2010).

Yapılan araştırmalar sonucunda dikkat eksikliği olan çocukların beslenmelerine çok önem verilmesi gerektiğini göstermektedir. ABD de yapılan bir araştırmaya göre yaygın alerjik durumların özellikle de gıda alerjisinin dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu ile ilişkisi olduğunuda göstermiştir (Xu ve ark., 2019). 

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu tedavisinde fiziksel aktivite de çok önemlidir, egzersiz beyin aktivitesini artırır ve nörotransmiter sistemleri modüle eder, böylece hafıza, konsantrasyon, öğrenme ve ruh halinde iyileşmesi görülür (Burstedde ve ark., 2010).

Yasak Besinler

Çocuklarda ve ergenlerde diyet veya besin örüntüleri ile DEHB arasındaki ilişkiler üzerine yapılan çalışmalar, sağlıksız beslenme düzenlerinin (örn. Western, fast-food veya abur cubur) artan tanı ile ilişkili olduğunu göstermiştir (Wu ve ark., 2016). Yapılan çalışmalar doğrultusunda gıda renklendiricilerin dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğuna direk sebep olmadığı fakat var semptomları ilerlettiği gözlenmiştir (Büyükdere ve Ayaz, 2016). Ülkemizde bulunan Gıda Katkı Maddesi yönetmeliğine göre besin etiketlerine bilgi olarak renklendiriciler için ‘çocukların aktivite ve dikkatleri üzerine olumsuz etkileri bulunabilir’ bilgisi bulunmaktadır (Büyükdere ve Ayaz, 2016). Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu olan bir hastanın kaçınması gereken besinler şu şekildedir; 

 

•  Tüm yapay renklendiriciler

•  Tüm yapay çeşniler

•  Sodyum benzoat

•  Karragenan

•  Monosodyum ve monopotasyum glutamat

•  Bütil hidroksianizol ve bütil hidroksitoluen

•  Tüm yapay tatlandırıcılar

•  Hidrolize yapılı ya da modifiye protein (Şanlıer, 2019).

 

Ailelerin Dikkat Etmesi Gerekenler ve Ebeveyn Eğitimi

Çocukluk çağında yaşanan dikkatsizlik problemşne neden olan birçok etken vardır fakat en önemlisi çocukluktaki dezavantajlı ev koşulları ve sosyal çevredir (Galler ve ark., 2012) Ayrıca bazı besin bileşenlerin DEHB olan çocukların davranışlarında belirgin olacak bir şekilde davranış değişiklikleri gösterdiğini göstermektedir bu nedenle diyetisyenlerin ailelere beslenme konusunda yardımda bulunmalı ve gerekli eğitimleri vermeleri gerekmektedir. Çocuklara kendileri için neyşn iyş olduğu bilinci kazandırılmaya çalışılmalıdır (Şanlıer, 2019).

DEHB riskini azaltmak adına, aileler çocukluktan itibaren sağlıklı beslenmeyi ve aktif yaşam tarzlarını teşvik eden programlara ve müdahalelere yer vermeli, ve bunun sonucunda DEHB’nin gelişimini önlemeye yardımcı olacaklarını ve bu bilişsel bozuklukla ilişkili halk sağlığı yükünü azaltacaklarını ve sağlık hizmetlerini hafifletebilecekleri gösterilmelidir (Wu ve ark., 2016).