Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu

Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB) aşırı hareketlilik, dikkat dağınıklığı ve dürtüsellik adı verilen isteklerini erteleyememe gibi belirtileri olan psikiyatrik bir rahatsızlıktır. Okul çağındaki çocuklarda görülme sıklığı %5-10 gibi oldukça fazla olan bir rahatsızlıktır. Yani her 10 ya da 20 çocuktan birinde bu rahatsızlık görülmekle birlikte erkek çocuklarında kızlardan daha sık görülmektedir. DEHB genetik faktörlere ek olarak çevresel şartların (annenin gebelikte sigara ve alkol gibi maddeleri kullanması) etkileşimi sonucu meydana gelen bir bozukluktur. Fakat genetiğin rolü %80-90 civarındadır. Bu kanıtlar sanılanın aksine anne babanın çocuğa hatalı davranması gibi durumların DEHB’ ye sebep olmadığını göstermektedir. Anne babanın davranışları DEHB oluşumundan daha çok ek psikiyatrik problem oluşmasına yol açabilir. Bu rahatsızlıkta beyindeki dopamin ve noradrenalin gibi maddelerin düşüşü tespit edilmiştir. DEHB olan çocuklarda belirtiler, ergenlikte %80 civarında görülürken, yetişkinlikte bu oran %60 seviyesindedir. Yani yaklaşık yarısının problemi erişkinlikte de devam etmektedir. Yaş büyüdükçe hareketlilik sorunu azalırken, dikkat sorunu devam etmektedir.

DEHB’ nin belirtilerine geçmeden önce ailelerin çocuk psikiyatrisi kliniğine başvuru şikayetlerine göz atalım: “Düz duvara tırmanır. Motor takılmış gibidir. Hiç yerinde durmaz. Eli dursa ayağı durmaz. Misafirliğe gittiğimizde bizi rezil eder. Çok inatçıdır, bir şey istediğinde hemen olmalıdır.” gibi hareketlilik belirten şikâyetler. Ayrıca “Aşırı dalgın, ders sırasında türlü türlü hayallere dalar. Kendisine bir şey söylendiğinde sanki dinlemiyormuş gibi görünüyor. Çok sakar. Ödevlerini unutur. Yarım saatlik ödevi gece yarısına kadar bitiremez. Evde sürekli arkasını toparlarız. Sabah bir türlü hazırlanamaz. Servisçi her gün kapımızda bekler. Televizyon ya da bilgisayarın karşısında sabahtan akşama kadar oturabilir, ama dersin başında 10 dakika dayanamıyor. Bizce işine geleni yapıyor, işine gelmeyeni yapmıyor!” gibi dikkat sorunlarını içeren bir sürü şikâyetle gelirler.

DEHB’ nin üç çeşidi vardır: Dikkat eksikliği önde olan tip. Hiperaktivite önde olan tip. Kombine tip denilen iki sorunun birlikte olduğu tip. Hastalığın belirtilerine bakacak olursak:

1. Aşırı Hareketlilik (Hiperaktivite) Belirtileri:

1. Elleri, ayakları kıpır kıpırdır ya da oturduğu yerde duramaz.

2. Sınıfta ya da oturması beklenen diğer durumlarda oturduğu yerden kalkar.

3. Uygunsuz olan durumlarda koşuşturup durur ya da tırmanır.

4. Sakin bir biçimde, boş zamanları geçirme etkinliklerine katılma ya da oyun oynama zorluğu vardır. Bir kısmında liderlik ruhu belirgin olduğu için arkadaşlarıyla ortak oyunlarda zorlanır ve sonrasında dışlanırlar.

5. Çoğu zaman hareket halindedir ya da motor takılmış gibi davranırlar.

6. Çok konuşurlar.

7. Sorulan soruları soru tamamlanmadan önce yapıştırır.

8. Sırasını beklemede güçlük çeker. Bu sebeple arkadaşlarıyla sık sık tartışır.

9. Çoğu zaman başkalarının sözünü keser ya da yaptıklarının arasına girer.

B. Dikkat Eksikliği Belirtileri:

1. Dikkatini ayrıntılara veremez, okul ödevlerinde, işlerinde ya da diğer etkinliklerinde dikkatsizce hatalar yapar.

2. Üzerine aldığı görevlerde ve oynadığı oyunlarda çoğu zaman dikkati dağılır ve bitirmekte zorlanır.

3. Kendisine doğru konuşulduğunda çoğu zaman dinlemiyormuş gibi görünür.

4. Yönergeleri izlemekte zorlanır ve okul ödevleri, ufak tefek işler ya da iş yerindeki görevlerini tamamlayamaz.

5. Zihinsel uğraş gerektiren durumlardan kaçınır ve çok fazla sevmez.

6. Üzerine aldığı görev ve sorumluluklar için gerekli materyalleri sürekli kaybeder (örn: oyuncaklar, ödevler, kalem, silgi, kitap vb.)

7. Dikkati dış uyaranlarla çabuk dağılır.

8. Günlük etkinliklerde genellikle unutkandır.

DEHB’ li çocuklarda okul seçimi yaparken öğrenim programı ve okul içi kuralları açısından tutarlı, gelişmiş bir stratejisi olan, oturmuş, iyi işleyen bir sisteme sahip okulların daha uygun bir eğitim çevresi oluşturacağı düşünülmektedir. Aşırı kuralcı ve sert disiplin sistemleri olan okullar DEHB olan çocuklar için uygun eğitim ortamı olmayabilir. Ama gerçekçi akademik hedefleri olan, çocukların bireysel özelliklerinin gelişmesini amaçlayan, destekleyici ve tatlı sert bir otoriteyi benimseyen okullar bu çocuklar için daha uygun bir eğitim çevresi oluşturabilir.

DEHB’ li çocuk ve gençlerin daha verimli çalışabilmeleri için öneriler: çalışma odası dağınık olmamalı, sessiz olmalı, iyi aydınlatılmalı ve havalandırılmış olmalı. Çalışma masası sadece çalışmak için kullanılmalı. Çalışma masasında bilgisayar, televizyon gibi teknolojik aletler bulunmamalı. Çalışmaya başlamadan önce gerekli tüm araç- gereçler masaya getirilmeli. Aksi takdirde çalışma sürekli bölünecektir. Cep telefonu açıkken çalışmak herkes için güç olduğu gibi DEHB’ li çocuklar için daha da büyük bir risktir. Bu sebeple çalışma sırasında telefonu kapatıp başka odaya koymak isabetli bir seçim olacaktır. Çalışma ortamında dikkat dağıtacak afiş, poster, oyuncak vb nesneler bulunmamalı. Mutlaka bir çalışma programı yapılmalı ve bu program eşliğinde çalışılmalı. Ayrıca tek seansta uzun süre oturmak yerine, molalı ders çalışmak verimi arttırmaktadır. (45 dakika çalışma, 15 dakika mola şeklinde.) DEHB’ li çocuklar çalışırken sık sık hayallere daldıklarından dolayı, ellerinde kalemle, not alarak çalışmak dalmaları azaltacaktır. Yapılan program ışığında çalışmaları değerlendirmek ve bir çizelge tutmak tatmin duygunuzu arttıracağından önemli bir motivasyon kaynağıdır. Eğer imkân varsa bir büyükle beraber çalışmak başarıyı arttırabilir. Spor yapmak her bireyde olduğu gibi DEHB’ li bireyin de ruh sağlığını koruması açısından faydalı bir uğraştır. Uyku saatlerine dikkat etmek gerekir, aynı saatlerde yatağa girip, aynı saatlerde çıkmak düzeni arttıracaktır.

    DEHB’ li çocuklara yaklaşım olarak, “Bu çocukları başarılarında anında ödüllendirmek veya hatalarında anında uyarmak. Ödevlerini kısa ve anlaşılır ifadelerle belirtmek. Olumsuz davranışlarını olabildiğince göz ardı edip, olumlu davranışlarına ilgi göstermek. İlgi alanlarını tespit ederek o konular üzerinde çalışmasını sağlamak.” Yararlı olacak girişimlerdir. 

    Yazımda açıkladığım üzere DEHB tanı ve tedavisi çok yönlüdür. Bu sebeple belirtilerin olduğu çocukların, hekim tarafından değerlendirilip, doğru tanı konularak, tedavi edilmesi gerekmektedir.