Koronavirüs Salgını ile Beraber Gelen Psikolojik Tehlike: Dayanıksızlık Şeması

Koronavirüs salgınının insanları psikolojik anlamda nasıl etkilediğini zaman içerisinde görmeye ve anlamaya başlıyoruz. Bu yazımda içinde bulunduğumuz bu dönemi ruhsal olarak kötü etkileyen psikolojik faktörlerden biri olan dayanıksızlık şemasından ve buna karşın sağlıklı başa çıkma yöntemlerinden bahsedeceğim. Kısaca şema kavramını açıklarsak eğer, şemalar çok küçük yaşlarımızdan itibaren yaşadığımız olumsuz, zedeleyici deneyimlerden öğrendiğimiz, ruhsal anlamda bizi olumsuz etkileyen, güçlü duygular yaratan, sağlıksız davranışlar geliştirmemize neden olan zarar verici kalıplardır.

Dayanıksızlık şeması tetiklendiğinde ‘çok kötü bir şey olacak ve ben bununla başa çıkacak güce sahip değilim’ şeklinde düşünmeye ve yüksek düzeyde kaygı hissetmeye eğilimli oluruz. Koronavirüs ve etkileri ile ilgili kaygı hissetmek çok doğal ve sağlıklı tabii. Ancak dayanıksızlık şeması tetiklendiğinde insanlar abartılı felaket senaryoları düşünür ve aşırı düzeyde kaygılanırlar. Felaket senaryolarına örnek verecek olursak: ‘Dünyanın sonu geldi’ ‘Hepimiz hastalanacağız’ ‘Bu hastalık kontrolden çıkacak’ ‘Öleceğiz’ gibi düşünceler olabilir. Bu düşüncelerle beraber kaygımız yükselir ve belirsizlikle başa çıkmak için kontrol ihtiyacımız artar. Sağlığımızla ilgili kaygı duyduğumuz durumlarda da bedenimizi kontrol ederiz. Kaygı seviyesi yükseldiğinde bedenimizde de bazı değişiklikler yaşarız. Örneğin boğazda tıkanma hissi, nefes darlığı, ateş basması gibi. ‘Boğazım mı ağrıyor?’ ‘Ateşim mi çıktı?’ ‘Nefes alamıyorum sanki’, ‘Eyvah koronavirüs bana da bulaştı!..’

Dayanıksızlık şeması durumu vahim bir şekilde algılamamıza ve alarm düzeyine geçmemize neden olur. Bu yüksek kaygı ile üç yol ile başa çıkmaya çalışırız. Kaçınma, teslim ve aşırı telafi. Kaçınma, sıkıntı veren durumlardan uzaklaşma ihtiyacımızdır. Örneğin: fazlaca uyuma, ihtiyaçları karşılamamız gerekse bile dışarı hiç çıkmama, gereğinden fazla bir şeyleri temizleme, bağışıklığı güçlendirmek için gereksiz ilaç, takviye gıda, vitamin alma gibi davranışlar kaçınma davranışlarıdır. Teslim, bu sıkıntı veren duruma teslim olma halidir. Koronavirüs ile ilgili haberleri çok fazla izlemek, kötü senaryo çizen sosyal medya paylaşımlarını takip etmek, kötümser diyaloglar yapan kişiler ile konuşmak teslim davranışlılarına örneklerdendir. Aşırı telafi ise sıkıntılı durumun getirdiği duygunun tam tersi hisleri yaşamaya çalışma halimizdir. Yani koronavirüs ile ilgili tam tersine hiç kaygı duymama hali. Örneğin ‘Yok ya bana bulaşmaz’ diye düşünerek tedbir almadan sokağa çıkmak, önerileri dikkate almamak, sosyal mesafe kurallarını görmezden gelmek gibi davranışlar… Tüm bu davranışlar sağlıksız başa çıkma yöntemleridir ve hem sağlığımızı hem de ruh halimizi olumsuz etkileyebilir.

Şema döngüsünden çıkmak

Peki bu tepkiler yerine yaşadığımız bu durumu nasıl ele almalıyız, nasıl tepkiler vermeliyiz diye soruyorsunuzdur. Öncelikle eğer çok fazla kaygılanıyorsanız muhtemelen şema döngüsü içerisindesiniz. Bu durumun farkına vararak kendinize, ‘Şu anda yaşadığım yüksek kaygı muhtemelen dayanıksızlık şemamdan kaynaklanıyor ve ben olayları felaketleştiriyorum. Bu şekilde düşündüğümde sağlıksız tepkiler veriyorum. Dayanıksızlık şemasının söylediği şeylere karşın acaba sağlıklı iç sesim ne söyler?’ diye sorabilirsiniz. Hatta aklınızdan geçenleri not alabilirsiniz. Sağlıklı düşünceye örnek verirsek: Bu durumu felaketleştirmek de bu durumu yok saymak da bana zarardan başka bir şey vermiyor, böyle düşünmek yerine mantıklı ve gerçekçi düşünebilirim. Bu hastalığın bana bulaşma ihtimalini tamamen yok edemeyebilirim ama minimuma indirebilirim. Önlemlerin neler olduğunu biliyorum ve önlemlerimi alıyorum. Eğer bu hastalığa yakalanırsam tedavi olma ve iyileşme ihtimalim oldukça yüksek. Şu anda bedenimde hissettiğim duyumlar gerçekten bir koronavirüs hastalığı belirtisi mi yoksa kaygı belirtileri mi, bunları birbirinden ayırt edebilirim.

Bu pratiği yapmak kaygınızı yönetmenize yardımcı olacaktır. Eğer kaygılandığınız zamanlarda bu pratiği yapmakta zorlanıyorsanız ve kaygınızı kendi kendinize yönetemiyorsanız bir uzman desteği almanız yerinde olacaktır. Bu süreçte ruh sağlığını korumanın oldukça önemli olduğunu hatırlatarak, yalnız olmadığınızı ve ihtiyaç duyduğunuzda online psikoterapi desteği için bizlere ulaşabileceğinizi belirtmek isterim.

Sağlıkla…