Lenfödem

Lenfatik dolaşımın doğuştan veya sonradan gelişen nedenlerle bozulması sonucu, dokularda proteinden zengin sıvının birikimidir. Doğuştan olan durumlarda en önemli sebeplerden biri lenfatik malformasyonlardır. Lenfatik sistemin anne karnında gelişim sırasındaki bozukluğundan kaynaklanır. Bu hastalar genellikle çocukluk ve ilk gençlik çağlarında el-kol veya ayak-bacak şişlikleri nedeniyle tanı alırlar. İkincil lenfödemin en önemli nedeni ise nematodlarla olan enfeksiyon sonrası gelişen filariazisdir (fil bacak hastalığı). Gelişmiş ülkelerde ise ikincil lenfödemin en önemli nedeni kanser cerrahileridir. Kanser cerrahisi sonrası koltuk altı veya kasıktaki lenf bezlerinin çıkarılması sonrası kol ve bacakta yeterli lenfatik sıvı drenajı gerçekleşmez ve şişlik gerçekleşir.

Özellikle meme cerrahisi sonrası cerrahi yapılan meme tarafındaki kolda görülen lenfödem cerrahiden hemen sonra, cerrahiden 6-8 hafta sonra, radyoterapiden 6-8 hafta sonra veya yıllar içinde gelişebilir. Ne yazık ki cerrahi ne kadar büyük olursa, koltuk altından çıkarılan lenf bezi sayısı ne kadar artarsa ve cerrahi sonrası radyoterapi uygulanmışsa lenfödem riski o kadar artmaktadır.

Lenfödemden korunmak için dikkat edilecek hususlar

-Etkilenen kol travmadan korunmalıdır.  O kol ile ağır iş yapılmamalıdır.

-Etkilenen kolda enfeksiyon gelişiminden kaçınılmalıdır. O taraftan tansiyon ölçme, kan alma işlemleri yapılmamalı, manikür gibi kesici işlemlerden kaçınılmalıdır. Tırnak etleri için kesme işlemi yerine geriye itme ile manikür yapılabilir.

-Böcek, sivrisinek ısırmaları ve sokmalarından korunmalı, kaşıntı olması durumunda cilt bütünlüğü bozulacak, sıyrık oluşturacak şekilde kaşımaktan kaçınılmalıdır. Böyle ortamlarda kolu kapalı giysiler tercih etmek en akılcı yol gibi görünmektedir.

-Kesici delici aletlerle (bıçak, makas, jilet vs) çalışırken çok dikkatli olunmalıdır.

-Bahçe işleri yapılıyorsa mutlaka eldiven giyilmeli, bacakta sorun varsa çıplak ayak ile dolaşılmamalıdır.

-Cilt temizliğine ve nemine dikkat edilmelidir, cildin kurumaması sağlanmalı uygun nemlendiriciler ile desteklenmelidir. Kurutucu sabunlar yerine pH derecesi düşük sabunlar tercih edilmelidir.

-Tüy temizliği yapılacaksa jilet kullanılmamalı, elektrikli epilatörler kullanılabilir.

-Duşta çok sıcak su kullanılmamalı, kese yaptırılmamalıdır. Kaplıca, sauna ve hamam tavsiye edilmez.

-Güneşten korunmalı,  güneş yanığı olmamasına dikkat edilmelidir. Yüksek faktörlü güneş koruyucular tercih edilmelidir.

-Uçak yolculuklarında basınç değişikliği nedeniyle bir bası giysisi giyilmeli, böylelikle şişmenin önüne geçilmelidir.

-Kola veya bacağa baskı yapacak sıkılıkta çorap lastiği, kol lastiği olan giysiler, takılar (bilezik, yüzük, saat, halhal vs) tercih edilmemelidir.

-Hem aerobik (yürüme, koşma, dans, güvenilir temizlikte ise yüzme) hem de kol veya bacak için uygun güçlendirme ve germe egzersizleri aksatılmadan yapılmalıdır.

Lenfödemde tanı ve takip

Lenfödem bazen yavaş geliştiğinden geç farkedilebilir, bu nedenle düzenli çap farkı takibi gereklidir. Bu nedenle kolda dolgunluk/gerginlik, ağrı, karıncalanma hissi varlığında, şişlik, kızarıklık görüldüğünde, omuz/dirsek/el bileği ve elde hareket zorluğu geliştiğinde, saat, yüzük ya da bileziğin dar gelmesi durumlarında derhal aktif tedaviye başlanmalıdır. Doktor tarafınca yapılacak sağlam kolla karşılaştırmalı ölçümde 2 cm ve üzerinde fark varsa tedaviye başlanmalıdır.

Lenfödem tedavisi

Tedavide lenfödem masajı (manuel lenfatik drenaj), çok katmanlı bandajlama, egzersiz, cilt bakımı ve hasta eğitimi kombinasyonundan oluşan “Kompleks Dekonjestif Tedavi” uygulanarak şişlik ve gerginlik azaltılır, sonrasında bası giysileri, koruyucu önlemler ve egzersiz önerileri ile uzun dönem takibe alınır.

Lenfödem masajı kendine has tekniği olan bir masaj şeklidir. Eğitim almış terapistler ve doktorlar tarafından uygulanmalıdır. Temel hedef önce lenf damarlarının önünü açarak birikmiş sıvıyı hücreler arası mesafeden ana lenf damarına yönlendirmektir. İyi bir lenf masajı en az 30 dk sürmektedir. Tedavi sırasında hergün genellikle 10-20 seans tedaviye devam edilmelidir. Masaj tedavileri sırasında ve sonrasında hastaya sonraki yaşamında devam edebilmesi için self masaj (kendi kendine masaj) teknikleri de öğretilmelidir. Masaj sonrası yine lenfödem için özel bandajlarla çok katmanlı bandajlama yapılır. Çok katmanlı bandajın da yine ehil ellerde yapılması, çok sıkıp dolaşımı bozmaması, çıkarılınca ciltte iz bırakmayacak şekilde sarılması çok önemlidir. Yine tedavi sırasında ve sonrasında hastanın tedavisine devam edebilmesi için hasta ve yakınına bandajlama teknikleri de öğretilmelidir.

Tedavi diğer kola göre en fazla 2 cm fazlalık olana kadar veya bazen ileri vakalarda bu gerçekleşmezse şişliğin azalmadığı (plato çizdiği) kalınlığa kadar devam edilmelidir. Sonrasında yine lenfödem için özel dokuma teknikleri olan bası giysilerinin siparişi verilmelidir. Bası giysisi gelene kadar manuel lenfatik masaj ve bandajlamaya devam edilmelidir.

Bası giysileri standart üretim veya kişiye özel ördürme şeklinde olmaktadır. Hastanın ölçüleri standart, fabrika üretimi bası giysilerine uygunda bunlar kullanılabilir ancak uygun değilse mecburen ördürme yoluna gidilmelidir.   Bası giysileri hastanın durumuna göre doktorun tarif edildiği şekilde kullanılmalıdır. Bazı hastalar gece çıkarabilirken bazı hastalarda devamlı kullanılması sadece banyo ve temizlik yapma sırasında çıkarılması gerekebilir. 

Lenfödem hastaları için bir diğer önemli husus düzenli egzersiz yapmalarıdır. Egzersizler hastalara doktor veya terapistlerce öğretilir. Egzersizlerin çok katmanlı bandaj veya bası giysisi hastanın üzerindeyken yapılması önemlidir. Dışardan bası mevcutken yapılan egzersizlerde daha fazla faydalanım sağlanmaktadır. Bir başka egzersiz formu olarak yoga da lenfödemli hastalara önerilmektedir. Potür, solunum, gevşeme ve meditasyondan oluşan bir yoga seansının lenfödemli hastalarda vücut ve zihin temelli tedavi yöntemi olarak kullanılabileceği belirtilmektedir. 

Kademeli baskı (kompresyon) yaratan (pnömatik kompresyon cihazları) cihazlar da lenfödemli hastalarda kullanılabilir. Ancak lenfödemde yapılan manuel lenfatik masaja üstünlükleri gösterilememiştir. Bu cihazlar özellikle idame tedavisi amaçlı ev kullanımı olarak lenfödemli hastalarca kullanılabilir.

Tamamlayıcı tıp yöntemlerinden akupunktur da lenfödemde önerilen bir tedavi şeklidir. Akupunktur Geleneksel Çin Tıbbı açıklamasına göre enerji akışının düzenlenmesini sağlayarak etki gösterirken modern tıbba göre doku oksijenlenmesini arttırarak dokundaki stres yaratan maddelerin uzaklaştırılmasını gerçekleştirilmesidir. Ancak lenfödemli kola iğne batırmak uygun olmadığı için uygulayan hekimin çok dikkatli olması önerilmektedir.

Lenfödem hastalarının en çok merak ettikleri konulardan biri hastalıkları için bir ilacın olup olmadığıdır. Maalesef lenfödemin önlenmesi ve tedavisinde önerilen bir ilaç yoktur. Zaman zaman hastalar önerilen idrar söktürücü ilaçların lenfödem tedavisinde yeri yoktur. Deneme aşamasında olan bitkisel destekler olmakla beraber doktorun önerisine göre kullanılması önerilir. Ancak at kestanesi yağı ciltten uygulanan bir yöntem olup lenfödemli ve varis sebebi ile şişliği olan hastalarda kullanılabilir, faydalı etkileri rapor edilmektedir. 

Lenfödem günümüzde kronik bir hastalık olarak kabul edilmekte ve sorunsuz bir yaşam için takibi ve bakımının yapılması gerekmektedir.