Meslek Danışmanlığı

Meslek insanlara yararlı mal ve hizmet üretmek ve karşılığında bir gelir elde etmek amacıyla yapılan, belli eğitimle kazanılan ve kuralları toplumca belirlenmiş faaliyetler bütünüdür (Kuzgun, 1999).

Meslek bireyin yaşamını sürdürebilmesi için yaptığı iştir. Süreklilik gerektirir; kişiye maddi ve manevi doyum sağlar. Belirli bir eğitim tecrübesini gerektirir ve toplumca kabul edilen ahlak ilkelerine göre sürdürülür. (Temel, 2005)

Meslek seçimi ise bir kimsenin kendisine açık olan meslekleri çeşitli yönleri ile değerlendirip kendi ihtiyaçları ve beklentileri açısından istenilen yönleri çok istenilmeyen az olan birine yönelmeye karar vermesidir. Meslek seçimi bir anda verilen bir karar değildir ve mesleki gelişim süreci içerisinde biçimlenerek ortaya çıkar. (Kuzgun, 1999).

 

Bireyin çocukluktan başlayarak kendisi ve meslekler hakkında geliştirdiği algısal çerçeve ile koşulların etkileşimi içinde oluşan mesleki karar, mesleki gelişim sürecinin belli bir aşamasında yapılan bir seçimdir (Yeşilyaprak, 2004).

Meslekî gelişim kuramcıları, meslek gelişiminin kişilik gelişimine paralel olduğunu ve hiyerarşik bir yapı izlediğini belirtirler (Super,l963; Bartlett, l971; Bohn,l966). Nelson-Jones’e (1982) göre meslek gelişimi, sosyal, duygusal ve, zihinsel gelişme gibi bireyin gelişiminin bir yönü olarak görülebilir. Genel gelişim sürecinin evreleri gibi mesleki gelişiminin de belli evreleri vardır. Super ( 1957) her bir meslekî gelişim evresi için bireylerden beklenen bazı görevler belirlemiştir. Her bir meslekî gelişim evresi için bireyin üstlenmesi gereken bu görevlere “Mesleki Gelişim Görevleri” denir. Bir kişinin meslekî gelişim görevlerini başarı ile yerine getirebilmesi o görevlere ilişkin yaşantı fırsatlarını elde edebilmesine bağlıdır.

Her ne kadar meslek (Kariyer) danışmanları kişinin mesleki karar verme sürecinde kişinin başta yetenek olmak üzere, ilgi ve değerleri ile bir çözüm yolu üretse de kişilerin meslek seçiminde kararlarına yön veren, yaşantıları, algıları ve gerçek arasındaki uyumu sağlayan bir süreç bulunmaktadır. Bu süreç kişinin sosyal, kültürel ekonomik yaşantılarından etkilendiği kadar, içsel dünyasını oluşturan “maruz kalınan ” yaşantılarını, örneğin ana baba tutumları, psikolojik algıları ya da doyuma ulaşamayan ihtiyaçları da kişininin mesleki karar verme sürecinde etkendir.

 

Kişilerin meslek seçim süreçlerini açıklayan kuramlar söyledir.

1. Persons’un Özellik-Faktör Kuramı

Bireyin Analizi + Mesleğin Analizi → Uzlaştırma

2. Anna Roe’nun İhtiyaçlar Kuramı

a) İhtiyaçlar:

● Rutin İhtiyaçlar ● Alt Düzeydeki İhtiyaçlar

● Uzun Yoksunluk Döneminden Sonra Doyurulan İhtiyaçlar

b) Ebeveyn Tutumları

● Aşırı Koruyucu ● Reddeden ● Demokratik

3. Holland’ın Mesleki Tipolojisi

● Realistik Tip ●Entelektüel ● Sosyal

● Geleneksel ● Girişimci ● Artistik

4. Psikoanalitik Kuram

● Farkında olmadığımız bilinçdışı güdülerimiz kişiyi mesleğe yönlendirir.

● Bilinçdışı güdülerin yüceltilmesi değerlidir.

● Bu bilinçdışı güdüler 0-5 yaş arasında ortaya çıkar ve eğer iyi kullanılırsa

meslek, bu güdülerin doyumu için bir fırsattır.

5. Super’ın Benlik kuramı

Bireyin kendine yüklediği sıfatlarla o mesleğin prototipine yüklediği sıfatlar ne kadar benzerse o mesleği seçme eğilimi artar.

● Keşif (15-24) ● Yerleşme (25-44) ● Koruma (45-64)

6. Ginzberg ve Arkadaşlarının Gelişim Kuramı

Bireyin arzuları, istekleri, ihtiyaçları, yetenekleri arasında yaptığı uzlaşmanın karakterize edildiği bir süreçtir

● Fantezi Seçimler ● Geçici Seçimler ●Gerçekçi Seçimler

7. Katz-Gelatt’ın Karar Kuramı

Her şeyden önce, bireyin kişilik özellikleri ve benlik tasarımları önemlidir.

(Yaşantılar, Çevrenin özellikleri ve olanakları, çevre ile etkileşim)

 

Psikolojinin hiçbir zaman tekdüze doğrular üzerine ilerlemeyeceği düşünülürse her bir kuramın kişiye özelleştirilmesi ve aktarılması ile kişilerin “Neden bu meslek?” sorusuna daha gerçekçi cevaplar verebiliriz. Bunu ise “Mesleki Gelişim Süreci” ile sadece ancak zengin içeriği ile açıklayabiliriz.

 

Bireye ve çevresine ait birçok etkenin, çocukluktan yetişkinliğe dek, birbirini ve bireyi etkilemesi ile oluşan “Mesleki Gelişim Süreci” beş evreden oluşur. Bu evreler birbirlerini izleyen gelişim aşamalarıdır. Her gelişim evresi kendinden sonra gelen aşamaları etkiler. Bu evreler şu şekilde sıralanır (Isaacson 1986).

 

1. Uyanış ve farkında olma (Awareness): 5-12 yaş arası, ilkokul dönemini kapsar.

2. Meslekleri keşfetme ve araştırma (Exploration): 12-15 yaş arası, ortaokul

dönemini kapsar.

3. Karar verme (Decision Making): 15-18 yaş arası, lise dönemini kapsar.

4. Hazırlık (Preparation): 18-23 yaş arası, yükseköğrenim dönemini kapsar.

5. İşe yerleşme (Employment): 23 yaş ve sonrası, iş yaşamına atılma dönemini kapsar.

 

Türkiye’ de mesleki gelişim sürecinin en önemli basamağını eğitim yaşantısı oluşturmaktadır. Kişinin akademik başarısı onun meslek seçiminde en önemli yere sahiptir. Ancak bu ifade de bizim için her zaman gerçekleri göstermemektedir. Sınavlarda en yüksek puanları almalarına rağmen yeteneklerine, ilgilerine ve değerlerine uygun meslekler seçmeyen bireylerin, ya üniversite sırasında seçtikleri alandan uzaklaştıklarını ya da meslek yaşantılarında kendilerinden beklenen doyumu almadıklarına ilişkin veriler bu yargımızı kanıtlamaktadır.

 

Bir mesleği yapabilmek, o meslekten beklentileri karşılamak için yetenek bir zorunluluktur. Ancak tek başına yetenek de o mesleği yapabilmemize olanak sağlamamaktadır. o yeteneği ilgiler ile birleşmesi ve kişisel değerlerle de uyumlu olması gerekmektedir. Bu çalışmada da, (göreli olarak) başarılı sayılabilecek bir müzisyenin yaşantısı incelenmesi, mesleğinin kendisinin yetenek ve ilgiler ile birlikte meslek seçim sürecinde yaşantısındaki hangi olaylardan etkilediğini ortaya koymak, seçtiği meslekten dolayı yaşam doyumunun kendisinin ifadesi ile ortaya konulması bu çalışmanın problemini oluşturmaktadır.

 

Çalışma bağlamında incelenen müzisyenin, yaşantısının meslek seçiminde, mesleki olgunlukta olup olmadığına ilişkin bulgular, kendinin yaşam doyumuna ilişkin betimlemeleri bu çalışmanın amacını oluşturmaktadır.

 

Ülkemiz gerçekleri de dikkate alındığında meslek seçimi, Ginzberg’ in ifade ettiği gibi büyük oranda “geri dönülmezliği” içermektedir. Bu nedenle mesleklerin gerektirdiği yetenek ve ilgi ve kişisel ve mesleki değerler, öğrencilere eğitim yaşantısının başlaması ile tanıtılmaya başlanmalı, meslek yaşantısı da yine o çağlarda kazandırılmalıdır. Ancak bu şekilde iyi bir zamanlamada bulunulmuş olur. Türkiye’ de Psikolojik Danışma ve Rehberlik Hizmetlerinin gerektiği anlamı ve değeri bulamaması, başlıca görevlerinden birisi mesleki rehberlik yapmakta olan psikolojik danışmanların da yapabilirliklerini ve çalışma alanlarını sınırlandırmaktadır.

 

Aynı zamanda da kişinin seçtiği meslek, onun nasıl bir iş ortamında çalışacağını, nasıl bir yaşam süreceğini, nerede yaşayacağını, nasıl bir dünya görüşünün olacağını hatta kiminle evleneceğini belirleyebilmektedir. Uygulanan mesleki danışma örneği ile konunun somutlaştırılması, profesyonellerce yapılması gereken meslek danışmanlığının, sahip olunan meslek ile kişinin yaşam kalitesi / yaşam doyumu ile ilişkisinin önemi de bu çalışmanın yapılmasını değerli kılmaktadır.

 

Görüşme Yapılan Kişi:

C.B, Hukuk Mezunu(1 yıl), baterist (10 yıl )

1981 İzmir doğumlu. Doğduktan hemen sonra ailesi ile Ankara’ya yerleşti.

Yüksek SED üyesi bir aile yapısı

İlköğretim, kolej; lise devlet lisesi, özel bir üniversiteden Hukuk Fakültesi mezunu.

 

Bazı cümleler:

“Hukuk, insanın idealist olması gereken bir alan aynı şekilde müzisyenlikte de böyle. Ha tabi ikisini bir arada yapmaya çalışırsan idealistlik bir yerde tıkanır. Ama zaten hukuk istemeden yerleştiğim bir tercihimdi.”

“O eşik benim için her zaman değişiyor. Hiçbir zaman kendimi yeterli bulmadım zaten profesyonelliği para kazanmakla da bağdaştırmıyorum, kendi gözümde hala amatörüm daha iyisi için, kişisel hazlarım ve karşımdakilerin memnuniyeti için çalışıyorum. Ve bu işte gün geçtikçe mükemmeliyetçiliğim artıyor.”

“Ben çalarken konsantre olmaya çalışıyorum yaptığım işin en iyisini icra edebilmek için.”

 

(Hemen telefonunu çıkarıyor ve küçükken çekilen bir fotoğrafı gösteriyor, fotoğrafta babaannesi, trampet çalan oyuncak maymunu ile beraber poz vermiş)

“Küçükken böyle oyuncak davullarım, trampet çalan maymunlarım varmış. Zaten vurmalı enstrümanlara karşı bir ilgim varmış ama ben bunu keşfettiğimde lise-2 deydim. Zaten şu an ilgilendiğim müziği dinlemeye de arkadaşlarıma göre çok geç başladım. Lisede Queen dinlemekle başladı sonra devamı geldi işte…”

 

“Annem orkestrada çaldığından klasik müziğin bendeki yeri annemin haftanın belli günleri yanımda olmamasıydı…”

 

“Rock dinlemezsem yapamıyorum, kendimi kötü hissediyorum gerçekten.”

“Ama kendimi kötü hissettiğimde bir yer değiştirme söz konusu. O zaman sözler ön plana geçiyor. Bazen de bazı müzikler bana bazı olayları hatırlatabiliyor.”

“Program esnasında yanlış yaptığımda çok kötü oluyorum. Tamam diyorum bu gece böyle gider artık…”

“İnsan ilişkilerinde de bir hatandan dolayı her şeyin mahvolacağını düşünürüm”

 

Kişinin mesleki gelişiminin incelenmesinde her zaman tek kutuplu çalışamayabiliriz. kaldı ki psikoloji kuramları birbirinin değişik bakış açılarıdır ve getirilen yorumlar bizim öneriler geliştirmemize zenginlik katar.

Yukarıda yarı yapılandırılmış yöntem ile görüşülen kişinin mesleki gelişim sürecini, mesleki olgunluğunu birbirine yakın iki kuram ile açıklayabiliriz.

● İhtiyaçlar Kuramı (Anna Roe)

● Psikoanalitik Kuram (Freud)

 

İhtiyaçlarımız

●Rutin İhtiyaçlar

“…bu kişi meslek seçiminde temel güdü olarak birinci derecede paraya yönelecektir”

 

● Alt Düzeydeki İhtiyaçlar

Nadiren doyurulduğunda bu ihtiyaçlar bilinçsiz güdüleyici haline dönüşür ve üst düzeydeki ihtiyaçların ortaya çıkmasını engeller. Yüksek düzeydeki ihtiyaçlar (kendini gerçekleştirme) doyurulduğunda tamamen ortadan kalktığı halde, alt düzeydeki ihtiyaçlar arada bir doyurulduğunda başat güdü haline gelir. Örneğin ailenin maddi durumu oldukça değişken, bazen iyi bazen de kötü olsun. Bu durumda çocuğun eline ne zaman para geçeceği belli değil. Çocuk temel eksikliğini çektiği şeye yönelecektir, seçeceği mesleklere para önemli bir etken olacaktır.

● Uzun Yoksunluk Döneminden Sonra Doyurulan İhtiyaçlar

Bu tür ihtiyaçlar bilinçsiz güdü haline dönüşür ve bilinçaltını etkiler.

 

Meslek Türleri

● İnsanlara Uzak Meslekler

Aile aşırı serbest ya da mesafeli ise çocuklar nesnelere ve objelere yönelirler. Aile ortamı içinde bulamadıkları ilgiyi başka alanlarda tatmin etmeye çalışıyorlar, bunu yaparken de insanlara değil objelere yönelmeyi tercih ediyorlar.

● İnsanlara Yönelim

Demokratik anne – baba tutumunda yetişen çocuklar insan ilişkilerinde ve sosyal ortamlarda daha başarılı olmakta, bu nedenle de insan ilişkilerinde aktif olabilecekleri mesleklere yönelmektedir.

 

Psikoanalitik Kuram

…Freud’ a göre psikolojik sağlığı yerinde olan kişilerde meslek seçimi gelişigüzel bir karar değildir. Farkında olmadığımız bilinçdışı güdülerimiz bizi mesleğe yönlendirir.”

“Bu kuramda bilinçdışı güdülerin yüceltilmesi söz konusudur. Başat sadistlik güdüsü olan kişi kendini cerrah olarak yüceltebilir. Böylece güdüsünü doyurur. Aynı zamanda saygınlık, prestij ve para da kazanır. Bu bilinçdışı güdüler 0-5 yaş arasında ortaya çıkar ve eğer iyi kullanılırsa meslek, bu güdülerin doyumu için bir fırsattır.”

 

Netice itibari ile 

Roe’ nun kuramı göz önünde bulundurulduğunda, alt düzey ihtiyaçlarının karşılanmadığı karşımıza çıkmaktadır. Bunu “Annem orkestrada çaldığından klasik müziğin bendeki yeri annemin haftanın belli günleri yanımda olmamasıydı…” cümlesinden anlayabilmekteyiz. Kişi hem içinde bulunduğu çevrenin etkisinden, hem oynadığı oyuncaklarından ve bunların getirisi bilinçdışı ihtiyacı olan anneye yakınlık ihtiyacından dolayı müziğe yönelmiştir. Kişinin beklentisi ve doyurulması gereken ihtiyac, anne yakınlığıdır. Buna tepki olarak ise Farkında olmadığımız bilinçdışı güdülerimiz bizi mesleğe yönlendirir cümlelerinden doğacak olan sorun gibi kişi model alarak klasik müzik yapmak yerine zıt kutupta olan rock müzik ile ilgilenmiştir . Bunu getirisi ise uzun zamanda su sonuca bağlanabilir. kişi rock müziği bir bağlanma / aracı olarak seçmiş olabilir. ihtiyacı olan yakınlık duygusunu rock müzik türü ile dile getirdiğinden dolayı bundan uzak kaldığında eksiklik yaşayacak ve psikolojik ruh hali sağlıklı olmayacaktır.

Kişinin mükemmeliyetçilik konusundaki görüşünü de (kontrolsüz) demokratik ana baba tutumunun bir getirisi olan durumu bir araştırma bulgusu ile açıklayabiliriz.

“Kontrolsüz demokratik ana baba tutumlarına sahip olan birey, ters tepkiler ile çok nadir karşılaştığı için, hayatında yanlışlara izin vermemeye eğilimlidir.(Jark, 1996)

 

Bu çalışmanın sonuçları incelendiğinde, kişilerin mesleki seçimlerinden kararsızlıklarında ve mesleki olgunluk düzeyleri, belli etkilere sahip olmakla birlikte kişinin geçmiş deneyimleri, yaşantı sonuçları da, onun belli bir mesleğe yönelmesinde etkili olduğu anlaşılmaktadır. Bu bulgudan hareketle, kişilere yapılan mesleki danışma onların meslek seçimine ilişkin öncelikleri belirlenebilir ve bu öncelikleri tercih etmeye yönelik müdahaleler yapılabilir.

Ülkemizdeki meslek seçme süreçlerinin içeriği sadece gelir seviyesi ve çalışma koşulları ile alakalıdır. Meslek seçimine bu değer yargıları zaman zaman gelir ve iş gücü kaybına neden olmaktadır. bilinçli ve ihtiyaca yönelik tercih edilen meslek kişi ve toplumu açısından daha yararlıdır. Bu tür değerlendirmelerin sayısının artması ve topluma aktarılmasında psikolojik danışmanlara da önemli görevler düşmektedir.

Özellikle meslek tercihi dönemlerinde bu konu hakkında her kesime düzenlenecek olan eğitici seminerler bilinçli tercih yapma konusunda yararlı olabilir.

Bu türdeki araştırmaların sayısının artması içeriğinin zenginleşmesi ile meslek elemanlarına yönlendirici fikirler üretilebilir, kişilere yapılan meslek danışmanlığının verimliliği artabilir.

 

1. Meslek Seçimi Konusunda Bilinmesi Gerekenler Yıldız KUZGUN, ÖSYM Yayınları, Ankara 2003

2. Geleceği birlikte yaratmak.” Sabancı Üniversitesi Yayınları, 2003

3- Sahranç, Ü. (2000). Lise öğrencilerinin mesleki olgunluk düzeylerinin denetim odaklarına göre bazı değişkenler açısından incelenmesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.