Okul Öncesi Dönemde Çocuklara Eleştirel Düşünme Becerisi Kazandırma

Hayatımız boyunca yeni seçimler yapmak ve yeni kararlar vermek durumundayızdır. "Acaba ona inanmalı mıyım inanmamalı mıyım?"

"Acaba bunu satın almalı mıyım yoksa almamalı mıyım?"

"Onu mu tercih etsem bunu mu tercih etsem"

"Acaba bu iyi bir çözüm mü?"

"Bana anlattığı bu bilgi acaba doğru mu?" 

En iyi kararları verebilmek ve en faydalı seçimleri yapabilmek ise düşünce ve eylemlerimizi yönlendirecek olan geçerli ve güvenilir bilgilere ulaşabilme ve bu bilgileri seçim yapmak üzere analiz edebilmeye bağlıdır. Verili olan bilginin ötesine geçebilmek ve verili olan dahil alternatifleri düşünebilmek belki de yeni yüzyılın en önemli becerilerinden biridir. Bilgi, deneyim ve nesnelerin bolluğunda en işe yarar ve doğru seçimi yapmak… Hem kendimiz hem çocuklarımız adına edinmemiz gereken oldukça temel bir yaşam becerisinden bahsediyoruz. 

Ellen Galinsky "Gelişen Zihin" adlı kitabında bu beceriyi eleştirel düşünme becerisi olarak tanımlar ve her çocuğun gelişimi boyunca edinmesi gereken yedi temel yaşam becerisinden birinin de eleştirel düşünme becerisi olduğunu ifade eder. Çocuklarınızın okulda, işte ve hayatta kendisi ve çevresi için iyi tercihler yapan ve doğru kararlar veren bireyler olmalarını istiyorsak onları "eleştirel düşünmek" konusunda teşvik etmeliyiz. Diğer beceriler gibi eleştirel düşünme becerisi de çocukluktan yetişkinliğe gelişimsel bir yol izler. Peki ama bunu nasıl yapabiliriz? 

"Eleştirel düşünme geri adım atma, ne yaptığına bakma, işin boyutuna bakma ve değerlendirme yeteneğidir." 

-Frank Keil, Yale Üniversitesi 

Daha önce odaklanma, öz denetim, bakış açısı almak ve bağlantılar kurmak gibi temel becerilerden söz etmiştik. Eleştirel düşünme becerisi tüm bu becerileri de kapsayan daha karmaşık bir yürütücü işlev becerisidir. Eleştirel düşünebilmeniz için bilgiye odaklanabilmeniz, elinizdeki veriler arasında bağlantı kurabilmeniz ve verili olanın ötesine geçebilmek adına öz denetimi sağlayarak elinizdeki bilgilerle ilgili değerlendirme yapmanız gerekir. Bu yüzden diğer becerileri de desteklemekte olduğunuzdan emin olmanız gerekiyor. 

Çocukların zihninin, dünyadan bilgi toplarken ve dünyayı anlamlandırırken tıpkı bir bilim insanı gibi işlediğini biliyoruz. Maruz kaldıkları ve tanık oldukları bilgi ve deneyimleri sürekli sınıflandırır, kategorize eder ve aralarında ilişki kurarlar. Tıpkı bir bilim insanı gibi, olan bitenlerle ilgili kafalarında neden sonuç ilişkisine dayanan bir teori oluştururlar. Bu varsayım ve teorilerini benzeri ve aynı durumlarla tekrar karşılaştıklarında test ederler. Eğer varsayımlarına veya kafalarında kurmuş oldukları mantıklı açıklamaya uygun değilse yeni bir teori geliştirirler. Bir çocuğun düşünce süreçlerini tanımlarken bilimsel yöntemlere ait ifadelerin bu denli sık kullanıldığını görmek birçoğumuzu şaşırtabilir. Ancak şaşırtmasın! Çünkü hayat yollarında kendi deneyimlerimiz karşısında hepimiz birer amatör bilim insanı gibiyizdir. Olan bitene dair bilgi toplar, topladığımız bilgileri derler, bu derlemelerden geçerli ve güvenilir bulduklarmızdan tutarlı bir açıklama oluşturmaya çalışırız. Aksi takdirde güvenilir ve tutarlı bir dünya algısı geliştiremediğimiz için ruh sağlığımız ve akıl sağlığımız bozulurdu. Tekrar çocukların düşünme süreçlerine dönecek olursak, çocuklar bilgiyi diğer insanlardan ve kendi deneyimlerinden öğrenirler. Bu noktada eleştirel düşünme becerisi için oldukça kritik olan başkalarından ve kendi deneyimlerinden nasıl öğrendikleri konusunu biraz daha açıklamakta fayda var. 

Bir reklam izlediğinizi farz edin. Reklamda söylenen şeye körü körüne inanır mısınız yoksa bir adım geri atıp reklamın güvenilirliğini ve geçerliliğini sorgular mısınız? Eğer kendi hayatı üstünde kontrolü olan ve kendisine sunulanlarla rastgele yaşayıp gitmeyen bir bireyseniz muhtemelen reklamın geçerlilik ve güvenilirliğine dair soru işaretleriniz olacak ve şüpheci yaklaşacaksınız. Reklam size bir diş macunu markasının her on diş eti uzmanından dokusunun tavsiyesi olduğunu söylüyor. Ne yaparsınız? Diş eti hassasiyeti olan biri olarak hemen satın mı almaya çalışırdınız? Yoksa bu on kişinin kim olduğunu, markanın ticari kaygılarını vs hesaba katarak bir sorgulama ve araştırma sürecinden sonra mı kararınızı verirdiniz? 

Çocuklarımıza edindirmemiz gereken beceri tam olarak bu bir adım geri atarak çeşitli ihtimalleri göz önünde bulunduran eleştirel düşünme becerisidir. 

Deneyimledikleri üzerine akıl yürütme, bilginin kaynağının güvenilirliğini sorgulama, ulaşmak istediği bilgide kendisine oranla daha bilge olan birine ulaşma, bu bilgiyi edinirken bilgiyi sunanın güvenilirliğini sorgulama oldukça hayati becerilerdir. Buraya kadar anlattığımız şekli size bir Sherlock Holmes hikayesini andırdıysa korkmayın, süreç aslında bu kadar karmaşık değil. Gelişim sürecinde öğrenilen her bilginin otomatikleştiğini ve gündelik hayatımızda son derece örtük bir şekilde işlediğini hatırlamanızı öneririm. Dolayısıyla yapmanız gereken şey "Çocukların Eleştirel Düşünme Becerisini Geliştirmesine Nasıl Yardımcı Olabiliriz?" başlıklı yazıdaki maddeler halinde sıralanmış olan önerileri uygulamak ve gelişimi süresince çocuğunuzun bu yaklaşımınızdan nasıl faydalandığını gözlemlemek.