Okul Öncesi Dönemde Özel Öğrenme Güçlüğü (Disleksi)

Özel öğrenme güçlüğü ortalama her on çocuktan birini etkileyen yaygın bir durumdur. Erken tanı ve uygun destek ile öğrenme güçlüğüne bağlı zorlukların büyük bir kısmı giderilebilir. Ülkemizde özel öğrenme güçlüğüne sahip çocuklar genellikle ilköğretim birinci sınıf ve sonrasında tanı almaktadır. Oysa bu durum doğumsaldır: Bulguları okul öncesi dönemde fark ederek erken müdahale programlarını başlatmak mümkündür. Bu yazıda okul öncesi dönemde özel öğrenme güçlüğü bulguları ve tanıya yardımcı ipuçlarını sunduk.

Özel Öğrenme Güçlüğü Nedir?

Özel öğrenme güçlüğü zekâsı normal veya normalin üzerinde olan bir bireyde okuma, yazma veya matematik hesaplama becerilerinden en az birinin yaşı, zekâsı ve aldığı eğitim düzeyi ile uyumlu olmayacak şekilde geri olmasıdır.

Özel öğrenme güçlüğü ile disleksi birbirinden farklı durumlar mıdır?

Özel öğrenme güçlüğü öğrenme zorluklarının genel adıdır. Disleksi ise özel öğrenme güçlüğünün en büyük alt grubu olan okuma güçlüğünü tanımlar. Konuşma pratiğinde sıklıkla bu iki terim birbirinin yerine kullanılmaktadır.

Özel öğrenme güçlüğü neden olur?

Özel öğrenme güçlüğü nörolojik (beyin) kaynaklı bir farklılık olup nedeni tam olarak bilinmemektedir. Çeşitli genetik ve çevresel etkenlerin beynin yapı ve işlevlerinde bozukluğa neden olarak öğrenme güçlüğüne neden olduğunu düşündürmektedir.    

Özel öğrenme güçlüğü gelişiminde genetik yatkınlık önemlidir. Ailede öğrenme güçlüğüne sahip birey bulunması bir risk faktörüdür. Özel öğrenme güçlüğüne sahip bir ebeveyn bu özelliği %30-60 ihtimalle kendi çocuğuna taşır. Her iki ebeveyn de özel öğrenme güçlüğüne sahip olduğunda çocuklarının özel öğrenme güçlüğü ile doğma ihtimali çok daha yüksektir. Erkek çocuklarda risk biraz daha fazladır. 

Özel öğrenme güçlüğü (disleksi) bir hastalık veya zekâ özrü müdür?

Kesinlikle hayır. Özel öğrenme güçlüğü tanısının olmazsa olmazı bireyin zekâ düzeyinin normal ya da normalin üzerinde olmasıdır. 

Özel öğrenme güçlüğü bireysel bir öğrenme farklılığıdır. Bu kişilerin bilgiyi işleme (alma, depolama, kullanma, hatırlama) yöntemleri diğer insanlardan farklıdır.  Zorluk bu farklılıktan kaynaklanmaktadır.

Özel öğrenme güçlüğü (disleksi) ne değildir?

• Özel öğrenme güçlüğü bir hastalık değildir. 

• Zihinsel gerilik veya zekâ problemi değildir. 

• Görme ve işitme gibi duyu organlarındaki bozukluk kaynaklanan bir durum değildir. 

• Fiziksel engelden kaynaklanan bir öğrenememe veya uygulayamama durumu değildir. 

• Kültürel veya ekonomik şartların olumsuz olmasından kaynaklanan bir geri kalmışlık durumu değildir. 

• Özel öğrenme güçlüğü her zaman üstün zekâlı olmak ve özel yeteneklere sahip da olmak değildir. 

Özel öğrenme güçlüğü her bireyde aynı şekilde mi ortaya çıkar?

Özel öğrenme güçlüğünün belirti ve bulguları kişiye özeldir. Bilgi işleme sürecinde etkilenen basamak ve etkilenme düzeyine bağlı olarak her bireyde farklı şekil ve ağırlıkta bulgular görülür. 

En sık etkilenen fonksiyonlar dinleme, konuşma, okuma, yazma, heceleme, matematik işlemler (hesaplama), algı, muhakeme, dikkat, hafıza, motor beceri, denge, koordinasyon, organizasyon ve sosyal uyumdur. 

Etkilenen fonksiyona göre özel öğrenme güçlüğü 4 grubu ayrılabilir.

• Okuma güçlüğü (disleksi)

• Yazma güçlüğü (disgrafi)

• Matematik güçlüğü (dilkalkuli)

• Motor beceri, denge ve uyum güçlüğü (dispraksi)

Bazı bireyler bu zorluklardan sadece birisine sahipken diğerlerinde bu zorluklardan birden fazlası bir arada bulunur. Ayrıca disleksi dikkat eksikliği ve hiperaktivite gibi bazı tıbbi durumlara eşlik edebilir. 

Özel öğrenme güçlüğü bulguları nelerdir ve ne zaman ortaya çıkar?

Özel öğrenme güçlüğü doğumsal bir durumdur. Öğrenme zorluğu doğumdan itibaren vardır ve yaşam boyu devam eder. Ancak bulgular akademik becerilerin test edildiği okul döneminde daha belirgin hale gelir. Ülkemizde de vakaların büyük bir kısmı ilkokul birinci sınıf ve sonrasında tanı almaktadır. 

Erken tanı ve uygun destek programları ile özel öğrenme güçlüğüne ait zorluklar büyük oranda ortadan kaldırılabilir. Tanı ne kadar erken koyulur ve destek programı ne kadar erken başlatılırsa akademik ve sosyal başarı şansı o kadar yüksek olur. 

Okul öncesi dönemde sık görülen özel öğrenme güçlüğü bulguları nelerdir? 

• Geç konuşma, harf ve sesleri öğrenmede yaşıtlarına göre gerilik,  

• Duygu ve düşüncelerini sıralı bir şekilde ifade etmekte zorlanma, dağınık konuşma,

• Aşırı hareketlilik veya aşırı içe kapanıklık,

• Dikkat eksikliği,

• Dalgınlık, sakarlık, sık düşme ve yaralanma,

• Zor öğrenme, çabuk unutma,

• Gördüğü ve duyduğu şeyleri aklında tutmakta zorlanma, zayıf hafıza,

• Eşyaları, resimleri, şekilleri eşleştirmede, parça-bütün ilişkisi kurmakta zorlanma, 

• Aynı anda birden fazla yönerge alamama veya birden fazla uyarıyı takip edememe,

• Kurallara uymakta, başkalarını dinlemekte ve sırasını beklemekte zorlanma,

• İç kontrolde zayıflık. Düşünmeden hareket etme, ilk aklına geleni yapma,

• Duygu durumunda değişkenlik. Mutlu iken aniden mutsuz, karamsar veya öfkeli olma, 

• Yenilik ve değişikliklere uyum sağlamakta zorlanma,  

• Takım oyunlarında kurallara uymakta ve diğer oyuncularla eş zamanlı hareket etmekte zorlanma, 

• Yönleri karıştırma, sıralı sayı, zaman ve olayları öğrenmekte zorlanma,

• Düğme ilikleme, makas kullanma, boncuk dizme, çatal ve kaşık kullanma, ayakkabı ve kıyafet giyip çıkarma, top yakalama, ip atlama, merdiven inip çıkma, tek ayak üzerinde durma, yüzme gibi motor ve denge-koordinasyon becerilerinde akranları kadar başarı gösterememe,

• Kalem tutmakta zorlanma, çizgi çalışmalarında başarısızlık, çizgileri simetrik ve düzgün çizememe,

• Boyama çalışmalarından hoşlanmama, boyamada sınırları ve çizgileri koruyamama, resim konusunda yaşıtlarının ortalama becerisine sahip olmama,

• Yaşına uygun ritmik sayma yapmakta zorlanma, sayılarını sırasını ve anlamlarını (büyük-küçük, az-çok) kavramakta zorlanma 

Özel öğrenme güçlüğü bulgularının bir kısmını taşıyan her çocuk özel öğrenme güçlüğüne mi sahiptir?

Hayır. Kişinin bu bulgulardan birkaçına sahip olması onun özel öğrenme güçlüğüne sahip olduğu anlamına gelmez. Özel öğrenme güçlüğüne sahip olmayan birçok kişide de bu bulgulardan bir ya da birkaçı değişik derecelerde bulunabilir. Tanı özel öğrenme güçlüğü ile ilişkili bulguların bir kişide yoğun olarak bulunması ile koyulur. 

Kendimde veya çocuğumda disleksi olup olmadığını nasıl anlayabilirim?

Özel öğrenme güçlüğü (disleksi) tıbbi bir tanımlamadır. Tanı ve/veya tedavi için bu konuda özelleşmiş uzmanlardan yardım alınmalıdır.