Sorularla DEHB (Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu)

Son yıllarda toplumun her kesiminde çocuk ve ergenlerdeki dikkat eksikliği, hiperaktivite ve/veya dürtüselliğe olan farkındalığın gittikçe arttığını söyleyebiliriz. Ailelerin, öğretmenlerin, hekimlerin ve bazen de çocukların kendilerindeki dikkat ve davranış sorunlarını fark etmeleri ile yardım arayışına girdiklerini görmekteyiz. Bizler bu nedenlerle DEHB hakkındaki genel bilgileri, sıkça sorulan soruların yanıtlarını sizlerle paylaşmayı hedefledik.

Soru 1. DEHB ile ilgili tanı ölçütleri nelerdir?

DEHB’ndaki semptomları dikkatsizlik ve Hiperaktivite/İmpulsivite (dürtüsellik) semptomları olarak ayırabiliriz.

DİKKATSİZLİK DEHB BULGULARI

Dikkatini zaman ayrıntılara veremez ya da okul ödevlerinde, işlerinde ya da diğer etkinliklerde dikkatsizce hatalar yapar.

Üzerine aldığı görevlerde ya da oynadığı etkinliklerde dikkati dağılır.

Doğrudan kendisi ile konuşulduğunda dinlemiyormuş gibi görünür.

Yönergeleri izlemez ve okul ödevlerini, ufat tefek işleri ya da işyerindeki görevleri tamamlayamaz.

Üzerine aldığı görevleri ve etkinlikleri düzenlemekte zorluk çeker.

Sürekli mental çabayı gerektiren görevlerden kaçınır, bunları sevmez ya da bunlarda yer almaya karşı isteksizdir (okul ödevleri gibi).

Üzerine aldığı görevler ya da etkinlikler için gerekli olan şeyleri kaybeder (ör. Oyuncaklar, okul ödevleri, kalemler, kitaplar, araç-gereçler)

Dikkati dış uyaranlarla kolaylıkla dağılır.

Günlük etkinliklerinde çoğu zaman unutkandır

HİPERAKTİVİTE/İMPULSİVİTE

Elleri, ayakları kıpır kıpırdır ya da oturduğu yerde kıpırdanıp durur.

Sınıfta ya da oturması beklenen diğer durumlarda koşuşturup durur ya da tırmanır (ergen ve erişkinlerde sadece huzursuzluk duyguları olabilir)

Sakin bir biçimde, boş zamanlarını geçirme etkinliklerine katılma ya da oyun oynama zorluğu vardır.

Hareket halindedir ya da motor tarafından sürülüyormuş gibi davranır.

çok konuşur.

Sorulan soru tamamlanmadan önce cevabını yapıştırır.

Sırasını bekleme güçlüğü vardır

Başkalarının sözünü keser ya da yaptıklarının arasına girer.

Soru 2.DEHB yaygınlığı nedir?

Genel olarak toplumda %5-10 oranında görülür. 25-30 kişilik sınıflarda 1-2 tane DEHB’li çocuk ve ergen olabileceğini söylemek de mümkündür.

Soru 3.DEHB nedenleri nelerdir?

Doğum öncesi

            – Genetik (%70)

            – Gebelikte kullanılan sigara, alkol, uyuşturucu mad.

            – Gebelik enfeksiyonları

            – Genetik hastalıklar (frajil X, otizm, down sendromu…)

            – Kullanılan ilaçlar,…

Doğum

            – Zor doğum,

            – Oksijen yetersizliği,

            – Düşük doğum ağırlığı,

            – Doğum sonu uzamış sarılık,

            – Erken doğum,

            – İkiz, üçüz gebelikler, …

Doğum sonu nedenler

            – menenjit, ensefalit,

            – Kafa travmaları,

            – Beyin tümörleri,

            – Havale,

            – Demir eksikliği

            – Kimyasal zehirler (Kurşun gibi)…

Soru 4. Benim çocuğum çok hareketli değil ama DEHB tanısı var. Bu mümkün müdür?

            Evet. DEHB tanısı olan her çocuk ve ergen düz duvara tırmanacak, koltuklar üzerinde sürekli zıplayacak kadar hareketli olmak zorunda değildir. Bazı çocuklarda zihinsel hiperaktivite de görülebilir. Ayrıca genel tanı başlığı DEHB olmasına rağmen 3 alt grubu olduğu unutulmamalıdır.

DEHB’nin alt tipleri:

DEHB/ dikkat eksikliğinin önde geldiği tip

DEHB/hiperaktivite-dürtüselliğin önde geldiği tip

DEHB/bileşik tip: Hem dikkat eksikliği hem de hiperaktivite-dürtüsellik bulguları vardır.

Soru 5. DEHB bulguları kız ve erkeklerde farklılıklar gösterebilir mi?

            Evet. DEHB genel olarak erkeklerde 2-5 kat daha sık görülmektedir. Ancak DEHB’nin alt gruplarına baktığımızda dikkat eksikliği alt grubu kızlarda daha yaygın olarak bulunduğunu söyleyebiliriz. Bu nedenle kız çocuklarının tanı ve tedavisinde geç kalınabilmekte, ilerleyen yaşta tedavi başladığında da tedaviye yanıt erken yaşlardaki gibi olmamaktadır.

Soru 6. DEHB’si olan çocuk daha mı zekidir?

            DEHB; her zeka düzeyinde görülebilen bir bozukluktur. Ancak DEHB’si olan çocukların bir grubunda yaratıcılık, kendini ifade edebilme, sosyal girişimcilik daha belirgin olarak dikkati çektiği için bu bozukluğun zeki çocuklarda daha yaygın görüldüğü düşünülebilir. Toplumumuzda ‘zeki çocuk = hareketli çocuktur’ algısı da oldukça yaygın olarak yer almaktadır. DEHB’si olan çocuğun zeka düzeyi normal veya normal üstü ise zamanında başlanacak tedaviler ile olumlu sosyal davranışlara, akademik alanda başarılara,… daha çabuk ulaşmak mümkündür.

Soru 7. DEHB’nin semptomlarında gidişat nasıldır?

            DEHB’de genel olarak; okul öncesi dönemden itibaren hareketlilik ve dürtüsellik azalır. Dürtüsellik ergenlik döneminde tekrar bir artış gösterir ve sonra azalmaya devam eder. Bu gidişatta en uzun devam eden bulgu dikkat eksikliğidir.

Soru  8. DEHB’li çocukların okul hayatı nasıl olur?

            DEHB’li çocukların okullarındaki akademik başarıları ve sosyal uyumları pek çok faktöre bağlıdır. Bunlar;

– Genetik risk faktörleri: Çocuklardaki genetik yük önemlidir. Akrabalarda DEHB yanı sıra madde/alkol bağımlılığı, davranım bozukluğu/antisosyal kişilik bozukluğu gibi ruhsal bozukluğun olması olumsuz gidişat için önemli risk faktörlerindendir.

– DEHB’nun şiddeti,

– Birlikte eştanı olarak bulunan diğer ruhsal bozuklukların varlığı: DEHB yanı sıra davranım bozukluğu, karşı olma karşı gelme bozukluğu, tik bozukluğu, obsesif kompulsif bozukluk gibi ek ruhsal bozukluklarının olması olumsuz gidişat ve tedaviye yetersiz yanıt için önemli risk faktörleridir.

– Çocuğun zeka düzeyi,

– Ailenin DEHB hakkındaki bilgi düzeyi, çocuğa bütüncül bakabilme ve DEHB’li çocuk ile baş edebilme gücü,

– Öğretmenin DEHB hakkındaki bilgisi ve DEHB’li çocukla baş edebilme gücü,

– DEHB’li çocuklarını kapsayarak düzenlenen eğitim sisteminin varlığı,

– Tedaviye başlangıç yaşı,

– Tedavi sürecinde aile-okul-uzman işbilirliği,…

– DEHB’li çocuklardaki özel ilgi ve beceri alanlarının varlığında bu konuda desteklenmeleri,…

– Burada en önemli faktörler erken teşhis ve doğru tutumlardır.

Soru 9. DEHB’unda birlikte görülen bozukluklar nelerdir?

            DEHB’de %30-70 oranlarında birlikte en az bir ruhsal bozukluğun görüldüğü bilinmektedir. En sık birlikte görülen ruhsal bozukluklar;

– Karşı olma karşı gelme bozukluğu,

– Davranım bozukluğu,

– Tik bozuklukları,

– Obsesif kompulsif bozukluk (saplantı-zorlantı bozukluğu),

– Depresyon,

– Özel eğrenme güçlükleri (yazılı anlatım bozukluğu, okuma bozukluğu, matematik bozukluğu),

– Kaygı bozuklukları,

– Korkular,

– Madde-alkol bağımlılığı,

– Altını ıslatma (enürezis nokturna)…

Soru 10.DEHB’de tedavi yaklaşımları nasıl olmalıdır?

            DEHB’li çocuğun tedavisinde doktorun, ailenin, sınıf ve rehber    öğretmenlerin işbirliği önemlidir.

-Öğretmen/Ana/baba eğitimi,

-Çocuk için düzenlenecek özel eğitim ve sosyal destek programı,

-İlaç tedavisi

Soru 11. DEHB’de neden ilaç kullanılmalıdır?

            DEHB nöropsikososyal bir bozukluktur. Bir bozukluktan söz edildiğinde ve biyolojik faktörlerin varlığı saptandığında ilaçsız bir tedavi protokolünün uygulanması yeterli olamayacaktır. İlaç yanı sıra yapılabilecek diğer desteklerin varlığı ilacın da etkinliğini arttıracak ve tedaviye yanıtın daha görünür olmasını sağlayacaktır.

Soru 12. DEHB’de ilacın etkinliği nedir?

            DEHB; yaklaşık bir asırdır bilinen bir bozukluktur. Günümüze kadar özellikle son yıllarda yapılan araştırmalar bizlere bu çocukların prefrontal olarak adlandırılan beyin bölgesinde dikkat ve konsantrasyon için gerekli olan 2 maddenin (dopamin, noradrenalin) eksik olduğunu göstermiştir. İlaçlar da tam bu devrede bizlere destek vermektedir, yani eksik olan maddeleri yerine koyarak dikkatin artmasına, aşırı hareketliliğin ve dürtüselliğin kontrol edilmesine katkıda bulunur. Ayrıca ilaçlar gelişen ve büyüyen beynin kanlanmasını arttırarak gelişim sürecinin tamamlanmasına destek olurlar. Bu nedendir ki erken yaşta tedaviye başlanan çocuklarda tedaviye yanıt daha yüksektir.

Soru 13.DEHB’de kullanılan ilaçlar bağımlılık yapar mı?

            Kesinlikle HAYIR. Bu konuda bazen aile çevreniz, nadiren de olsa öğretmenleriniz ve sağlık çalışanları,… sizlere yetersiz veya yanlış bilgi verebilir. Çocuk veya ergene ilaç başlama süreci bazen aileler için de zor olabilir.  Ancak her bozukluk gibi ruhsal bozuklukların da biyolojik nedenleri olabileceğini unutmamak gerekir. DEHB’de yazılan ilaçların bazısı kırmızı reçetedir. Bunu sebebi bağımlılık yapmaları değil, kullanımında suistimali önlemek içindir. Sizce bağımlılık yapan ilacı hangi çocuk ve ergen psikiyatri uzmanı çocuklara ve ergenlere yazabilir?

 Soru 14. DEHB’de kullanılan ilaçların yan etkileri var mıdır?

            Bu soruya genel olarak tüm ilaçları düşünerek yanıt vermemiz daha doğru olur. Her ilacın yan etkileri olabilir. Hatta içeriği aynı olan ilacı iki kişi aldığında birisinde yan etki görülebilir, diğerinde görülmeyebilir.

            DEHB’de kullanılan ilaçların en sık görülen yan etkileri; karın ağrısı, başağrısı, iştahsızlıktır. Ancak bu yan etkiler birkaç hafta içinde tolere edilir, azalır. Eğer yan etkilerden rahatsızlık devam eder ise ilgili hekim ile görüşerek doz, gereğinde ilaç değişikliği yapılabilir.

Soru 15. DEHB’de kullanılan ilaçların etkinlik oranı ne kadardır?

            İlaç kullanımında etkinlik ve yanetki oranının ilgili hekimle yapılacak görüşmeler ile değerlendirilmesi gerekir. %25-90’a kadar değişen oranlarda  fayda görebilen çocuk ve ergenler olabilmektedir. Bu etkinlik oranındaki farklılıkta zeka düzeyi, tedaviye başlanma yaşı, birlikte başka ruhsal bozuklukların olup olmaması, eğitim sistemi gibi faktörler göz önünde bulundurulmalıdır.

Soru 16. DEHB’de ilaçların olumlu etkileri nelerdir?

Çocuk ve ergenin dürtülerini kontrol etmelerine yardımcı olurlar.

Çocuk ve ergenin dikkat sürelerini arttırırlar.

Çocuk ve ergendeki fiziksel ve/veya zihinsel hiperaktiviteyi azaltırlar.

Çocuk ve ergenlerin ince motor becerilerinin artmasına katkıda bulunurlar.

Çocuk ve ergenin özgüveninin artmasına, okul başarılarının artmasına katkıda bulunurlar

Çocuk ve ergenin sosyal uyumunda, sosyal olarak kabul görmelerinde, kendilerini daha doğru şekilde ifade etmelerine katkıda bulunurlar.

Soru 17.DEHB’de ilaç dışı yaklaşımlar neler olabilir?   

            DEHB tedavisinde aile-okul-hekim işbirliği son derece önemlidir.

            DEHB bulunan cocukların anne-babaları için temel kurallar:

1. Kurallar koyduğunuz zaman bunların çok spesifik olmasına dikkat edin ve onları yazıp asın.
2. Ödülleriniz çocuk için anlamlı ve güçlü ödüller olsun
3. Sık sık geri bildirim verin, çocuğunuza onun ne yaptığının farkında olduğunuzu gösterin.
4. Çocuğunuza beklentileri ve planları konusunda yardım edin.
5. Çocuğunuzun iyi günleri olabileceği gibi kötü günleri de olabileceğini göz önünde

bulundurun.

6. Olumsuzluklar, yapamadığı şeyler ve cezalar hakkında odaklanmaktan ziyade

olumlular üzerinde odaklanın.

7. Bir karakter sorunuyla değil biyolojik bir sorunla mücadele etmekte

olduğunuzu daima akılda tutun.

8. Çok konuşup nasihat vermeyin, davranışlarınız daha öğretici olacaktır.
9. Espiri anlayışınızı kaybetmeyin ve sabırlı olun.
10. Kendiniz ve çocuğunuza karşı hoşgörülü olun. Bu işte birliktesiniz ve elinizden geleni yapıyorsunuz

            Konularımız bölümünde dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu/öğrenme güçlüğü bölümündeki önerilere de bakınız lütfen.

Soru 18. DEHB tanısını kim koymalı?

            Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğunun tanısını çocuk ve ergen psikiyatri uzmanı koymalıdır. Çünkü diğer ruhsal bozukluklar ile de karışabilir. Bunun ayırımı tedavi sürecinde son derece önemlidir. DEHB ayırıcı tanısı:

– Depresyon,

– Kaygı bozuklukları (sosyal fobi, okul korkusu, performans kaygısı,…),

– Tikler,

– Takıntılar,

– Özel öğrenme güçlüğü,

– Travma sonrası stres bozukluğu,

– Uyku bozuklukları,

– Bipolar bozukluk…

Soru 19. DEHB tanısı nasıl konulur?

            DEHB’nin tanısı klinik görüşme ile konulur. DEHB için spesifik tanı koydurucu testler mevcut değildir. Ancak testler değerlendirmede bozukluğun şiddetini gösterebilir ve eştanı araştırılmasında bizler için birer araç olarak kullanılabilir. DEHB’de nadiren beyin MRI, EEG ve beyin tomografi tetkikine ihtiyaç duyulur. Bu tetkikler genellikle ayırıcı tanı nedeni ile istenirler.