Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB)

Çevrenizde sinirli, sabırsız, bazen patavatsız, bazen dengesiz, uyku sorunları çeken, duygusal iniş çıkışlardan ve sık depresyonlardan muzdarip, psikoaktif ilaç ve maddelere eğilimli (sakinleştiriciler ya da uyarıcılar) kendine de çevresine de maddi manevi çektiren, yani genel olarak olumsuz bir görüntü veren insanlarla karşılaşıyorsunuzdur. Belki de bunlar en yakınlarınızdır. Kendileri hakkında "hiçbir şey hissedemiyorum, ne hissettiğimi anlayamıyorum, ne sevgi, ne öfke, ne korku, ne cesaret, ne kin, ne şefkat, hiçbir şey hissedemiyor gibiyim" gibi anlamsız gibi gelen ama bir hastalığın en önemli belirtisini dile getiren bu insanlar hakkında bir yargıya varmadan önce, aşağıda anlatılan durumun da söz konusu olabileceğini hatırınızda tutunuz. Türkiye'de extra yaygın olduğu, "milyonlarca hatta on milyonlarca" insanı etkilediği söylenebilir ve bu kimseyi de şaşırtmaz, ya da şaşırtmamalı. Evet deniz müsilajı gibi yaygın bir insan müsilajı durumu.

Genel bakış

Travma sonrası stres bozukluğu (TSSB), kötü, sarsıcı, travmatik bir olayı tecrübe etmek ya da şahit olmak nedeniyle oluşan bir akıl sağlığı sorunudur. Başlıca semptomları, geçmişe dönüşler (travma anına geri dönüşler), kabuslar ve şiddetli kaygının yanı sıra olayla ilgili kontrol edilemeyen düşünceleri içerebilir.

Travmatik olaylar yaşayan çoğu insan, geçici olarak uyum bozukluğu yaşayabilir ve başa çıkmakta zorluk çekebilir, ancak zamanla ve iyi bir bakımla (zihinsel rahatlama, dinlenme, korkunun büyümesini engelleyecek şekilde üzerine gitme çabaları gösterme) genellikle daha iyi olurlar. Bu belirtiler kötüleşirse, aylar, hatta yıllar boyunca sürer hale gelirse ve günlük yaşantınıza olumsuz etki eder hale gelirse TSSB olmuş olabilirsiniz.

TSSB semptomları geliştikten sonra etkili tedavi almak önemlidir. Belirtilerin şiddetinin azalması, günlük yaşam aktivitelerininin normale dönmesi ancak bu yolla olur.

Belirtiler

Travma sonrası stres bozukluğu belirtileri travmatik bir olaydan sonraki bir ay içinde başlayabilir, ancak bazen belirtiler olaydan yıllar sonra da ortaya çıkabilir. Bu belirtiler sosyal veya iş alanlarında ve ilişkilerde önemli sorunlara neden olur. Ayrıca normal günlük görevlerinizi yerine getirmenizi de etkileyebilirler.

TSSB belirtileri genellikle dört gruba ayrılır: 1.zorla zihni işgal eden travmatik anılar, 2.kaçınma belirtileri, 3.düşünce ve ruh halindeki olumsuz değişiklikler, 4.fiziksel ve duygusal tepkilerdeki değişiklikler. Belirtiler zamanla veya kişiden kişiye değişebilir.

1. “Zorla zihni işgal (araya giren) eden travmatik anılar” şunları içerebilir:

-Travmatik olayın rahatsız edici anılarının istenmeden zorla hatıra gelmesi.

-Travmatik olay adeta yaşanıyormuş gibi yeniden yaşama (geri dönüşler) (flashbacks).

-Travmatik olayla ilgili üzücü korkutucu rüyalar veya kabuslar.

-Travmatik olayı hatırlatan bir uyarana karşı aşırı şiddetli duygusal ya da fiziksel tepkiler gösterme.

2. “Kaçınma belirtileri” şunları içerebilir.

-Travmatik olay hakkında düşünmekten veya konuşmaktan kaçınmaya çalışmak

-Travmatik olayı size hatırlatan yerlerden, etkinliklerden veya insanlardan kaçınmak

3. “Düşünce ve ruh halindeki olumsuz değişiklikler”

Düşünce ve ruh halindeki olumsuz değişiklikler şunları içerebilir:

-Kendiniz, diğer insanlar veya dünya hakkında olumsuz düşünceler

-Geleceğe dair umutsuzluk

-Travmatik olayın önemli yönlerini hatırlamamak da dahil olmak üzere hafıza sorunları

-Yakın ilişkileri sürdürmede zorluk

-Aileden ve arkadaşlardan kopuk hissetmek

-Bir zamanlar zevk aldığınız etkinliklere ilgi eksikliği

-Olumlu duygular yaşamada zorluk

-Duygusal olarak uyuşmuş hissetmek

4. “Fiziksel ve duygusal tepkilerdeki değişiklikler”

Bu belirtileri (uyarılma belirtileri de denir) şunları içerebilir:

-Kolayca ürkmek veya korkmak

-Her zaman tehlikeye karşı tetikte olmak

-Çok fazla içmek veya çok hızlı araba kullanmak gibi kendine zarar veren davranışlar

-Uyku problemi

-Odaklanmada zorluk

-Sinirlilik, öfke patlamaları veya saldırgan davranışlar

-Ezici suçluluk veya utanç

6 yaş ve altındaki çocuklar için belirti ve semptomlar şunları da içerebilir:

-Travmatik olayı ya da travmatik olayın çeşitli yönlerini oyun yoluyla yeniden canlandırma

-Travmatik olayın yönlerini içerebilen veya içermeyebilen korkutucu rüyalar

-Generalize (sadece travma ile ilgili olmaksızın her alanda) bir kaygı ve korku dönemi yaşama

Belirtilerin yoğunluğu

TSSB semptomlarının yoğunluğu zamanla değişebilir. Genel olarak stresli olduğunuz veya travmanızı hatırlatan uyaranlarla karşılaştığınızda TSSB belirtileriniz daha belirgin hale gelebilir. Örneğin, bir arabanın lastiğinin patladığını duyabilir ve bir savaş gazisi birden savaş deneyimlerini yeniden yaşıyor gibi olabilir. Ya da mesela cinsel tacizle ilgili bir haber görebilir ve kendi uğradığınız cinsel saldırının anılarına kendinizi kaptırabilirsiniz.

Ne zaman doktora görünmeli

Travmatik bir olayla ilgili bir aydan uzun süredir rahatsız edici düşünceleriniz ve duygularınız varsa, ve bunlar şiddetliyse veya hayatınızı belirgin olarak olumsuz etkiliyorsa psikiyatrist hekim ile görüşün. Mümkün olan en kısa sürede tedavi almak, TSSB semptomlarının kötüleşmesini önlemeye yardımcı olabilir.

İntihar düşünceleriniz varsa

Siz veya tanıdığınız birinin intihar düşünceleri varsa, aşağıdaki kaynaklardan bir veya daha fazlasından hemen yardım alın:

Yakın bir arkadaşınıza veya sevdiğiniz birine ulaşın.

Bir danışmanla, bir ruhani liderle veya inanç topluluğunuzdaki biriyle iletişime geçin.

Bir intihar yardım hattı numarasını arayın.

Doktorunuzdan veya bir ruh sağlığı uzmanından randevu alın.

Acil yardım ne zaman alınır

Kendinize zarar verebileceğinizi veya intihara teşebbüs edebileceğinizi düşünüyorsanız, hemen 112'i veya yerel acil durum numarasını arayın.

İntihar girişiminde bulunma tehlikesi olan veya intihar girişiminde bulunan birini tanıyorsanız , onu güvende tutmak için birinin o kişiyle birlikte kaldığından emin olun. Veya güvenli bir şekilde yapabiliyorsanız, kişiyi en yakın hastanenin acil servisine götürün.

TSSB Nedenleri

Ölme tehlikesi, ölüm tehdidi, ciddi yaralanma geçirirseniz veya cinsel tacize uğramışsanız ya da bunlara şahit olduysanız ya da bunlar hakkında bilgi edindiğinizde travma sonrası stres bozukluğu geliştirebilirsiniz.

Doktorlar, bazı insanların neden TSSB olduğundan ama bazılarının olmadığından emin değil. Çoğu akıl sağlığı sorununda olduğu gibi, TSSB'ye muhtemelen aşağıdakilerin bir karışımı neden olur:

-Hayatınızda yaşadığınız travmanın miktarı ve ciddiyeti dahil olmak üzere stresli deneyimler

-Ailede anksiyete ve depresyon öyküsü gibi kalıtsal zihinsel sağlık riskleri

-Kişiliğinizin kalıtsal özellikleri - genellikle mizacınız olarak adlandırılır

-Beyninizin strese tepki olarak vücudunuzun salgıladığı kimyasalları ve hormonları düzenleme şekli

Risk faktörleri

Her yaştan insanda travma sonrası stres bozukluğu oluşabilir. Bununla birlikte, bazı faktörler, travmatik bir olaydan sonra TSSB geliştirme olasılığınızı artırabilir, örneğin:

-Yoğun veya uzun süreli travma yaşamak

-Çocuklukta istismar gibi daha erken yaşta başka travmalar yaşamış olmak

-Askeri personel, sağlıkçı olarak ilk müdahale ekipleri gibi çalışanlar ve çocuk cinsel istismarı ile uğraşmak gibi travmatik olaylara maruz kalma riskinizi artıran bir işe sahip olmak

-Anksiyete veya depresyon gibi başka zihinsel sağlık sorunlarına sahip olmak

-Aşırı içme veya uyuşturucu kullanımı gibi madde kötüye kullanımı ile ilgili sorunlar yaşamak

-Aile ve arkadaşlardan oluşan iyi bir destek sisteminin olmaması

-Anksiyete veya depresyon dahil olmak üzere zihinsel sağlık sorunları olan kan akrabalarına sahip olmak

Travmatik olayların türleri

TSSB'nin gelişmesine yol açan en yaygın olaylar şunları içerir:

-Savaşa maruz kalma

-Çocuklukta fiziksel istismar

-Çocuklukta şiddet şahitliği (bu genellikle babanın anneyi sık ve kaba şekilde dövmesine çocukların şahit olması sonucu gelişir, Çocuklarda çok zararlı bir TSSB türünün gelişimine neden olur)

-Cinsel şiddet

-Fiziksel saldırı

-Akran istismarı (Çocuklar ve ergenler için önemlidir)

-Silahla tehdit edilme.

-Bir kaza

-Soykırıma maruz kalmak

-Etnik ya da dinsel olarak ötekileştirilme ve tacizlere maruz kalmak, bundan dolayı yer değiştirmek, kaçmak durumunda kalmak.

-Toplumsal nefret ve lince maruz kalmak

-Deprem sel heyelan tsunami gibi doğal afetlere maruz kalmak

Yangın, soygun, uçak kazası, işkence, adam kaçırma, yaşamı tehdit eden tıbbi teşhis, terör saldırısı ve diğer aşırı veya yaşamı tehdit eden olaylar gibi diğer birçok travmatik olay da TSSB'ye yol açabilir.

Komplikasyolar

Travma sonrası stres bozukluğu tüm hayatınızı - işiniz, ilişkileriniz, sağlığınız ve günlük aktivitelerden aldığınız zevki - bozabilir.

TSSB'ye sahip olmak, aşağıdakiler gibi diğer zihinsel sağlık sorunları riskinizi de artırabilir:

-Depresyon ve anksiyete

-Uyuşturucu veya alkol kullanımıyla ilgili sorunlar

-Yeme bozuklukları

-İntihar düşünceleri ve eylemleri

-Cinsel sağlık sorunları

-Kavga, saldırganlık suçlarından ceza alma

-İş ve aile yaşantısında ciddi bozulmalar

-Uyku ve beslenme ile ilgili bozulmalar

-Savunma sisteminizin baskılanması sonucu artmış enfeksiyon ve kanser hastalıkları riski

-Daha kısa bir ömür süresine sahip olma (malesef telomer kısalmasına maruz kalıyorlar, kısa telomer kısa ömür)

-İnanç, iman ve varoluş ile ilgili belirgin değişmeler, kopmalar sarsıntılar oluşması.

-Derin bir kötümserlikle kendini gösteren negatif düşence kalıplarına kapılmak

Önleme

Travmatik bir olaydan sağ çıktıktan sonra, birçok insan, ilk başta ne olduğu hakkında düşünmeyi bırakamamak gibi TSSB benzeri semptomlara sahiptir. Şok, korku, endişe, öfke, depresyon, suçluluk gibi duyguların hepsi de travmaya karşı yaygın tepkilerdir. Bununla birlikte, travmaya maruz kalan kişilerin çoğunda uzun süreli travma sonrası stres bozukluğu gelişmez.

Zamanında yardım ve destek almak, normal stres tepkilerinin anormalleşmesini, kötüleşmesini ve TSSB'ye dönüşmesini önleyebilir. Bu, dinleyecek, yargılamayacak, destek olacak, rahatlatacak aile ve arkadaşlara yönelmek anlamına gelebilir. Kısa bir terapi süreci için bir ruh sağlığı uzmanı aramak da iyi bir yoldur. Bazı insanlar kendi inanç topluluklarına başvurmayı da yararlı bulabilir. Ayrıca kendinizi rahatlatmak için madde kullanımına (alkol, esrar vb) yönelmemelisiniz.